مقایسه برخی از توده های زراعی سیاه دانه ( Nigelia sativa L.) از نظر خصوصیات مورفولوژیکی، رشدی، عملکردی و فیتو شیمیایی در ایران

سیاهدانه با نام علمی Nigella sativa L. گیاهی دارویی یکساله، متعلق به تیره Ranunculaceae و بومی نواحی مدیترانه، هند و خاورمیانه است. این گیاه در ایران به دلیل گستردگی شرایط اقلیمی، به صورت توده های محلی در مناطق مختلفی کشت می شود. در این تحقیق به منظور بررسی و مقایسه صفات مورفولوژیکی، عملکردی و فیتوشیمیایی توده های مختلف گیاه دارویی سیاهدانه، اقدام به جمع آوری 17 توده از استان های کردستان، همدان، خراسان، اصفهان، سیستان و بلوچستان، مرکزی، فارس، چهارمحال بختیاری و یزد شد. توده های جمع آوری شده در شرایط آب و هوایی یکسان در یک طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی موسسه ثبت و گواهی بذر و نهال کشور، در دو سال زراعی 1395-1394 کشت شدند. صفات مورد بررسی شامل، ارتفاع بوته، قطر بوته، قطر طوقه، تعداد شاخه فرعی و طول آن، تعداد کپسول در بوته، تعداد خانههای کپسول، طول و قطر کپسول، وزن کپسول در بوته، تعداد بذر در کپسول و خانه های آن، طول و عرض بذر، وزن هزاردانه، وزن بذر در بوته، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد بذر، درصد روغن و اسانس و عملکرد آنها بودند. نتایج این تحقیق نشان داد که توده های مناطق معتدله، از عملکرد بذر و صفات وابسته به عملکرد بالاتری (ارتفاع بوته، قطر بوته، قطر طوقه، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول در بوته، تعداد خانه های کپسول، طول و قطر کپسول، وزن کپسول در بوته، تعداد بذر در کپسول، وزن بذر در بوته، عملکرد بیولوژیکی) در مقایسه با توده های مناطق گرم و خشک برخوردار بودند و بیشترین عملکرد بذر (64/186 گرم در متر مربع) در توده همدان مشاهده شد. توده های مناطق گرم و خشک نیز از شاخص برداشت و وزن هزاردانه بیشتری برخوردار بودند. نتایج ضرایب همبستگی صفات نشان داد که همبستگی قوی بین عملکرد بذر با صفات اندازه گیری شده از جمله، ارتفاع بوته، قطر بوته، قطر طوقه، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول در بوته، تعداد خانه های کپسول، طول و قطر کپسول، وزن کپسول در بوته، تعداد بذر در کپسول، وزن بذر در بوته و عملکرد بیولوژیکی وجود دارد. درصد روغن در بین توده های مورد بررسی بین 33-27 درصد مشاهده شد و درصد اسانس در روغن نیز در بین توده ها از 33/1-68/0 درصد بود. لینولییک اسید و اولییک اسید مهمترین اسیدهای چرب غیر اشباع روغن بودند که میزان آنها بین 74 تا 81 درصد متغییر بود. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس در روغن نیز تیموکینون و پاراسیمن بودند، که 70 تا 79 درصد ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را شامل می شدند.کلمات کلیدی: گیاه دارویی، سیاهدانه، توده محلی، اسیدچرب، تیموکینون.