واسنجی مدل های تجربی برآورد رسوب دهی از طریق بررسی رسوب مخازن بندهای کوچک در ایران

فرسایش تشدیدی یکی از مسایل مهم در ایران است که آثار سو زیان باری به ویژه تولید رسوب زیاد را در پی دارد. در طرح های آبخیزداری، برآورد صحیح مقدار فرسایش و رسوبدهی لازم است و به این منظور از مدل ها استفاده می شود. برای برآورد رسوبدهی، سه مدل تجربیPSIAC، MPSIAC وEPMو اخیرا مدل FSM در طرح های مطالعاتی و پژوهش های آبخیزداری در ایران بیشتر استفاده می شوند. این پژوهشبه دنبال تعیین میزان همخوانی رسوب برآورد شده از طریق هر یک از مدل های تجربیPSIAC،MPSIAC، EPM و FSMبا مقدار واقعی رسوب و در صورت نامناسب بودن واسنجی و اصلاح ضرایب آن ها است. بدین منظور، ابتدا 74 حوضه نسبتا کوچک عمدتا دارای بند رسوبگیر یا مخزن اندازه گیریدر هشت استان آذربایجان غربی، اصفهان، خراسان رضوی، سمنان، فارس، گلستان، لرستان و مرکزیسمنان،مرکزی و اصفهانکه در انتهای آنها رسوب قابل اندازه گیری بود انتخاب شدند. شرط انتخاب حوضه های دارای بند عدم سرریز بود. آبخیز این بندها مورد مطالعه قرار گرفت و لایه های اطلاعاتی لازم از سطح حوضه ها برایهر چهار مدل تجربی تهیه و مقادیر رسوبدهیحوضه هابرحسب تن بر هکتار در سال به ترتیب برای PSIAC بین 27/1 تا 98/8 با میانه 99/2، برای MPSIAC بین 89/0 تا 31/4 با میانه 98/1، برای EPM 03/0 تا 8/10با میانه 13/2 و برای FSM بین 4/8 تا 4/188 با میانه 0/52برآورد شد. از سوی دیگر،با اندازه گیری رسوبات در مخازن، رسوبدهیمتوسط سالانه مشاهده ای آن ها بین 5/0 کیلوگرم در هکتار در سال تا 8/19تن بر هکتار در سال با میانه 24/1 تن بر هکتار در سال تعیینگردید که بیانگر تفاوت بسیار زیاد رسوبدهی ویژه حوضه ها نسبت به هم و در مقایسه با برآوردها است. در مرحله بعد، مقادیر برآوردیو مشاهده ای با استفاده از آماره هایضریب تبیین، خطای نسبی، مجموع مربعات خطا، و ضریب کارآییناش-ساتکلیف مقایسه شدکه بهتر بودن مدل های EPMوPSIACبه ترتیب با ضریب ناش-ساتکلیف معادل 23/0 و 18/0 در مقابل 011/0 و 378- به ترتیب برای مدل هایMPSIAC و FSMرا نشان داد. لازم به ذکر است که هر دو مدل EPMو PSIACمقدار رسوبدهی را در مقادیر کمتر عمدتا بیش برآورد و در رسوبدهی زیادتر، کم برآورد کردند. با آنالیز حساسیتعوامل موثرتر مدل ها تعیین شد. در انتها، با توجه به خطای برآوردها، تلاش شد که ضرایب مدل ها اصلاح شود که به غیر از مدل PSIAC نتیجه مناسبی در بر نداشت. به طوری که ضریب کارایی مدل واسنجی شده PSIACبه 38/0 افزایش یافت و این مدل به عنوان مدل مناسب ترانتخاب شد اگر چه کاملا رضایتبخش نیست. برای بهبود برآورد مدل های تجربی مبتنی بر امتیازدهی، استفاده از نسبت تحویل رسوب توصیه می شود. واژههایکلیدی: ارزیابی و واسنجی مدل،رسوب سنجی بند، رسوبدهی حوضه،مدل های تجربی،EPM،FSM، MPSIAC، PSIAC.