بررسی نحوه ی پراکندگی زنبور Trichogramma brassicae از نقطه ی رهاسازی در برنج و گوجه فرنگی

به منظور بررسی نحوه و زمان پراکنش زنبور T. brassicae پس از رهاسازی از یک نقطه در مزرعه برنج و گوجه فرنگی، دو قطعه زمین به مساحت حدود نیم هکتار در خراسان رضوی و مازندران انتخاب شد. در خراسان گوجه فرنگی رقم استرلینگ (کارون) و در مازندران برنج رقم طارم کشت و نحوه ی کاشت، داشت و آبیاری طبق عرف محل انجام شد. در زمان شروع آزمایش، یک نقطه ی مرکزی برای رهاسازی در نظر گرفته شد و از آن نقطه به فواصل 1، 5، 10، 15، 20 و 25 متر در مزرعه گوجه فرنگی و 1، 5، 10، 15، 25 و 35 متر در شالیزار در 4 جهت اصلی، مربع هایی ایجاد شد. در سال سوم در مزرعه برنج با توجه به نتایج دو سال اولیه اجرای طرح، فواصل ذکر شده به 1، 3، 5، 7، 10 و 15 متر تغییر داده شد. قیم هایی به ارتفاع 1/5 متر به تعداد 8 نقطه روی هر مربع (وسط اضلاع و گوشه ها)، در زمین قرار داده شد. دو روز قبل از رهاسازی، سه عدد کارت تخم های سیتوتروگا اطراف هر قیم و در یک کمان 50 تا 75 سانتی متری روی سه بوته برای بررسی میزان پارازیتیسم طبیعی نصب شد. پس از جمع آوری این کارت ها از مزرعه، تله تخم های جدید روی بوته ها و همچنین کارت های زرد چسبنده، روی قیم ها قرار گرفتند. سپس رهاسازی زنبور تریکوگراما که در آزمایشگاه روی تخم Sitotroga cerealella در شرایط 1±25 درجه سلسیوس، رطوبت نسبی 5±65 درصد و دوره نوری 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی تکثیر و نگهداری شده بود، به تعداد 50000 تخم پارازیته ی آماده ی خروج از کلنی زنبور (سوش بومی هر منطقه) در مرکز مزرعه ی مورد آزمایش برای سال های اول و دوم در گوجه فرنگی و برنج انجام شد. در سال سوم در مزرعه برنج این مقدار به حدود 12000 زنبور کاهش داده شد. پس از 48 ساعت، تمامی کارت های زرد و تخم های تله جمع آوری و کارت های تازه نصب شدند. این عملیات برای 4 نوبت نمونه برداری (طی 8 روز) انجام گرفت. تعداد زنبورهای شکار شده توسط کارت های زرد چسبنده و همچنین تخم های پارازیته ی سیتوکارت-های جمع آوری شده، توسط استریومیکروسکوپ شمارش شدند. داده ها با استفاده از روش مدل سازی Rudd & Gandour (1985) و نرم افزار SAS پس از نرمال سازی، تجزیه و تحلیل شدند. هیچ نشانه ای از پارازیتیسم یا پراکنش طبیعی زنبور در محل آزمایش ها دیده نشد. در گوجه فرنگی، نتایج نشان داد ضریب تبیین مدل برای 4 نوبت نمونه برداری در سال های اول و دوم به ترتیب 0/86 و 0/93 بود که نشان دهنده ی میزان نسبتا بالای نکویی برازش داده ها بر مدل بود. زنبورT. brassicae در مزرعه ی گوجه فرنگی به طور میانگین دارای ضریب پراکنش 16/89 طی 4 نوبت نمونه برداری در سال اول بود. هم چنین فاصله ی دربرگیرنده ی 98% تعداد زنبور شکار شده از نقطه ی رهاسازی (X98%) دارای میانگینی حدود 29/9 متر بود. به هر حال، در سال دوم در گوجه فرنگی، ضریب پخش طی دو روز اول، 4/61 متر مربع/ روز بود که با افزایش منظمی در روز هشتم به حداکثر 22/32 متر مربع در روز رسید. فاصله ی دربرگیرنده 98% جمعیت در سال دوم در گوجه فرنگی نسبت به سال اول کاهش داشت و حدود 22/84 متر بود. از نظر میانگین تعداد زنبور باقیمانده در مزرعه، در سال اول 530/92 زنبور و در سال دوم در گوجه فرنگی 895/93 زنبور محاسبه شد. در برنج نتایج سال های مختلف آزمایش با هم تفاوت داشتند. ضرایب تبیین به ترتیب برای سال های اول، دوم و سوم بین 0/61-0/90، 0/51-0/83 و 0/66-0/74 تغییر کرد. در سال اول در برنج، ضریب پخش حداقل 0/1014 و حد اکثر 2/41 متر مربع در روز در نسل های اول و دوم بود. اما در سال دوم در برنج رتون، در مزرعه اول ضریب پخش حداکثر و معادل 3/400 مترمربع/ روز در نوبت اول نمونه برداری بود و در نوبت های دیگر بیش از 50% کاهش دیده شد. اما در مزرعه دوم همین ضریب از 3/93 متر مربع در روز به 29/76 متر مربع/روز در نوبت سوم نمونه برداری (روز ششم) رسید که افزایش بسیار زیادی را نشان می دهد. متوسط تعداد زنبور باقیمانده در مزرعه اول 630/67 و در مزرعه دوم 272/18 زنبور بود. در سال سوم طی دو نسل آزمایش در برنج در یک مزرعه، به جز در نوبت اول یعنی دو روز پس از رهاسازی در هیچ نوبت دیگری زنبور روی کارت های زرد مشاهده نشد. از نظر میزان پارازیتیسم تخم میزبان، در گوجه فرنگی در سال اول عمدتا در دو روز اول نمونه برداری پارازیتیسم روی کارت ها نصب شده تا حدود شعاع 10 متری از مرکز رهاسازی مشاهده شد و روزهای دیگر فاقد پارازیتیسم بود. اما در سال دوم در تمام نوبت های نمونه برداری تا فاصله ی 15 متری از مرکز رهاسازی پارازیتیسم مشاهده شد. حداکثر تعداد تخم پارازیته برای سال اول و دوم در گوجه فرنگی به ترتیب 23 و 26 عدد تخم/ کارت بود. میزان پارازیتیسم در برنج در سال اول به طور متوسط بین صفر، 20، 95 و 117 عدد تخم پارازیته / کارت بود. اما در سال سوم به طور بارزی میزان پارازیتیسم افزایش یافت. در این سال، در مزرعه اول با میانگین حداکثر 90 تخم/کارت در شعاع یک متری نقطه رهاسازی 4/5 تخم / کارت در شعاع 15 متری طی دو روز اول پارازیتیسم مشاهده شد و سپس بعد از 4 روز به حداکثر 20/45 تخم / کارت و حداقل صفر رسید. در این سال، حتی تا 6 روز پس از رهاسازی حدود 5 تخم پارازیته بر کارت مشاهده شد. در مزرعه دوم نیز الگوی مشابهی مشاهده شد. بر اساس داده های هواشناسی دو استان خراسان رضوی و مازندران در دوره آزمایش های صحرایی، سرعت باد، دما و رطوبت نسبی به ترتیب 10/67 و 5 متر / ثانیه، 15/9-29/1 و 9/9-26/1 درجه سلسیوس و 19-77 و 61-81 درصد بود. شاید بتوان گفت که به دلیل شرایط مساعد در زمان آزمایش ها، پراکنش زنبور کمتر تحت تاثیر عوامل محیطی بوده است چرا که بخصوص در سال دوم در گوجه فرنگی و سال دوم و سوم در برنج پراکنش یکنواختی مشاهده شد. یکی از تفاوت های مهم در برنج و گوجه فرنگی میزان پوشش سبز گیاه (Canopy) است که در برنج به مراتب بیشتر از گوجه فرنگی است. افزایش پوشش سبز به منزله افزایش سطح مورد نیاز برای جستجوی زنبور است که می تواند به شدت پراکنش آن را کاهش دهد. برنج رش