استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس گونه های مختلف مرزه کشت شده در برخی مناطق اکولوژیک کشور

اسانس مرزه ‭(Satureja spp.) ‬با دارا بودن ترکیبات با ارزشی همچون تیمول و کارواکرول از جایگاه ویژه ای در میان گیاهان دارویی برخوردار می باشد. این پروژه در ادامه پروژه ملی بررسی سازگاری و تنوع در عملکرد و اجزا عملکرد گونه های مختلف مرزه در مناطق اکولوژیک مختلف کشور اجرا شد. هدف از اجرای تحقیق، بررسی کمیت و کیفیت مواد موثره اکسشن های مختلف از گونه های مرزه در حالت زراعی در 7 منطقه اقلیمی کشور (باع گیاهشناسی ملی ایران در تهران، کردستان، آذربایجان شرقی، لرستان، یزد، ایستگاه همند آبسرد در منطقه دماوند و خراسان رضوی) بود. ابتدا بذر اکسشن های مختلف مرزه از رویشگاههای طبیعی کشور جمع آوری شده و در مزارع تحقیقاتی مناطق فوق، در قالب طرح بلوک کامل تصادفی، در سه تکرار کشت شدند. به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس این کسشن ها، سرشاخه های گل دار آنها، طی سه سال متوالی پس از کشت جمع آوری شدند و پس از خشک شدن در محیط آزمایشگاه به روش تقطیر با آب مورد اسانس گیری قرار گرفتند. ضمن محاسبه بازده اسانس، ترکیب های تشکیل دهنده اسانس ها با استفاده از کروماتوگرافی گازی تجزیه ای ‭(Analytical GC) ‬و گازکروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی ‭(GS-MS) ‬و محاسبه شاخص بازداری مورد اندازه گیری و شناسایی قرار گرفتند. با مقایسه نتایج حاصله و تغییرات بازده و ترکیب اسانس ها در سالهای متوالی، بهترین کمیت و کیفیت اسانس تولیدی مشخص شد. ترکیبات اصلی اسانس برای همه گونه های که شامل ترکیبات فنلی تیمول یا کارواکرول یا هر دوی آنها و همچنین پارا-سیمن و گاما-ترپینن بودند مورد شناسایی قرار گرفتند . نتایج حاصله در مناطق اقلیمی مختلف بشرح زیراست: باع گیاهشناسی ملی ایران در تهران در مورد گونه ‭S. macrantha ‬برای کلیه اکسشن های مورد بررسی با رشد و استقرار گیاه، بتدریج بازده اسانس ها افزایش یافت. کیفیت اسانس ها نیز با افزایش عمر گیاه، بجز برای یک اکسشن، بتدریج بهبود یافت. برای گونه های ‭S. khuzistanica ‬و ‭S. spicigera ‬بین بازده اسانس اکسشن های مختلف هر گونه در هر سال برای اکسشن هایی از ‭S. khuzistanica ‬به تدریج بازده اسانس در سالهای پس از کشت افزایش یافت ولی روند تغییرات بازده اسانس برای اکسشن های مختلف ‭S. spicigera ‬در سالهای مختلف یکسان نبود. می توان گفت کیفیت اسانس گونه ‭S. khuzistanica ‬با افزایش عمر گیاه تقریبا ثابت بود و کیفیت اسانس در گونه ی ‭S. spicigera ‬با افزایش عمر گیاه به تدریج بهبود یافت. بازده اسانس چهار جمعیت از شش جمعیت مورد بررسی از گونه ‭S. rechingeri ‬در سه سال پس از کشت دارای یک روند افزایشی بوده و در سال سوم به ‮‭4/8‬% تا 6% رسید. ترکیب عمده اسانس همه جمعیت ها در سه سال متوالی پس از کاشت، کارواکرول بود که بین ‮‭80‬ تا ‮‭88‬ درصد اسانس را در گیاهان دو و سه ساله به خود اختصاص می داد. بر اساس این نتایج می توان کشت و توسعه مرزه رشینگری را در شرایط زراعی محل اجرای تحقیق و شرایط مشابه توصیه نمود. در مورد گونه ‭S. sahendica ‬بر اساس نتایج حاصل بین توده های مختلف از نظر بازده اسانس اختلاف معنی دار وجود داشت و توده های با منشا کردستان از بازده اسانس بالاتری برخوردار بودند. بیشترین بازده اسانس نیز از گیاهان یک ساله بدست آمد. بیشترین مقدار تیمول در سال دوم مشاهده شد و تقریبا تمام توده ها در سال دوم از کیفیت اسانس بهتری نسبت به سال اول و سوم برخوردار بودند. به طور کلی می توان گفت گیاهان یک ساله بازده اسانس بالاتر و گیاهان دوساله کیفیت اسانس بالاتری داشتند. در مورد گونه ‭S. mutica ‬سه اکسشن ،‮‭2 1‬ و ‮‭34‬ در سه سال متوالی مورد بررسی قرار گرفتند. برای هر سه این اکسشن ها بازده اسانس در سال دوم افزایش و مجددا در سال سوم کاهش یافت. بررسی روند کلی تغییرات کیفیت اسانس یک الگوی مشابه را طی سه سال برای هر سه این گونه نشان داد. طبق این نتایج با رشد گیاه و استقرار در مزرعه کیفیت اسانس بهتر شد. مقایسه بازده اسانس ‭Satureja bachtiarica ‬در دو اکسشن ‮‭18‬ و ‮‭19‬ نشان دهنده یک روند نزولی از سال اول تا سوم پس از کشت بود که نشان می داد با استقرارگیاه ‭Satureja bachtiarica ‬درشرایط آب و هوایی کشت شده به تدریج از میزان اسانس کاسته شده است. اکسشن ‮‭18‬ مرزه بختیاری در سال اول و دوم از کمیت و کیفیت بهتری نسبت به سال سوم برخوردار بود. اکسشن ‮‭19‬ سازگاری بهتری نسبت به اکسشن ‮‭18‬ با محیط داشت. به عبارت دیگر گرچه بازده اسانس آن بتدریج کمتر شد ولی کیفیت اسانس ثابت ماند. در مورد گونه ‭S. atropatana ‬بر اساس نتایج حاصل از این تحقیق بازده اسانس هر دو جمعیت مورد بررسی در این تحقیق نسبت به سایر گونه های مرزه پایین بوده و تغییرات زیادی در کیفیت اسانس و مقدار تیمول در سالهای مختلف پس از کشت دیده شد. با توجه به این نتایج بهترین گونه برای کشت و بهره برداری در شرایط آب و هوایی تهران ابتدا مرزه رشینگری و سپس مرزه موتیکاست. استان یزد بر اساس نتایج تجزیه واریانس میزان تولید وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن خشک برگ، وزن شاخه ها، بازده اسانس و میزان تولید اسانس در هکتار در سالهای ‮‭1391‬،‮‭1390‬ و ‮‭1392‬ در سطح یک درصد دارای اختلاف معنی دار بودند. مقایسه میانگین ها توسط آزمون دانکن در سطح احتمال 5% انجام شد. بطور کلی با در نظر گرفتن بازده، میزان تولید و ترکیبات متشکله اسانس اکسشن ‮‭15‬ ‭(S. rechingeri) ‬با منشا استان ایلام با میانگین ‮‭5/85‬% اسانس و میزان تولید ‮‭113/9‬ کیلوگرم اسانس در هکتار و ‮‭64‬ درصد کارواکرول و ‮‭12/22‬% تیمول، اکسشن ‮‭107‬ ‭(S. spicigera) ‬با منشا استان گیلان با میانگین ‮‭2/4‬% اسانس و میزان ‮‭75/54‬ کیلوگرم اسانس در هکتار و ‮‭43/41‬% تیمول و ‮‭9/2‬% کارواکرول، اکسشن ‮‭24‬ ‭(S. rechngeri) ‬با منشا استان ایلام با میانگین ‮‭4/22‬% اسانس و میزان تولید ‮‭63/78‬ کیلوگرم اسانس در هکتار و ‮‭75/37‬% کارواکرول و ‮‭6/18‬% تیمول و اکسشن ‭SKM (S. bachtiarica) ‬با منشا استان