شناسایی و معرفی ارقام متحمل برنج در مقابل تنش خشکی و بهینه سازی مدیریت زراعی در شرایط محدودیت آب

به منظور بررسی اثر تنش کمبود آب بر عملکرد دانه و برخی ویژگی های فیزیولوژیک و مورفولوژیک و صفات مربوط به کیفیت دانه برنج، آزمایشی در قالب طرح کرت های خردشده در پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار که تنش خشکی عامل اصلی (در دو سطح شرایط تنش کمبود آب و شرایط آبیاری کامل) و ‮‭20‬ ژنوتیپ برنج به عنوان عامل فرعی بودند، از سال ‮‭1388‬ به مدت 3 سال در محل موسسه تحقیقات برنج کشور (رشت) اجرا گردید. بر اساس نتایج حاصل از اجرای سال اول پروژه از‮‭20‬ ژنوتیپ مورد بررسی، تعداد 7 ژنوتیپ (ارقام نعمت، شفق، شیرودی، قایم و لاین های ،‮‭209 108‬ و ‮‭415‬) به دلیل بالابودن شاخص های ‭TOL ‬و ‭SSI ‬و نیز بالابودن درصد کاهش عملکرد در دو محیط نرمال و تحت تنش که نشان گر تحمل پایین ژنوتیپ های مذکور نسبت به تنش خشکی می باشد از ادامه آزمایش حذف گردیدند و در نهایت تعداد ‮‭13‬ ژنوتیپ بر اساس شاخص های تحمل به خشکی و نهایتا عملکرد شلتوک شناسایی و جهت بررسی های مجدد به همراه 2 ژنوتیپ دیگر (شامل 3 رقم برنج بومی شامل سنگ جو، علی کاظمی، هاشمی، 7 رقم اصلاح شده شامل خزر، درفک، ساحل، سپیدرود، فجر، ندا، دیلم، گوهر و 4 لاین امیدبخش شامل ،‮‭203‬ ،‮‭831 416‬ و ‮‭841‬) با دقت و حساسیت بیشتر برای ادامه اجرای پروژه طی 2 سال بعدی انتخاب گردیدند. نتایج حاصل از تجزیه واریانس مرکب برای دو سال آخر اجرای آزمایش بر روی ‮‭15‬ ژنوتیپ منتخب بیان گر آن است که اثرات فاکتور اصلی (شرایط نرمال و تنش) برای صفات گل دهی، محتوای نسبی آب برگ، برگ پرچم، تعداد دانه پر و پوک، عملکرد و حتی در صد آمیلوز معنی دار می باشد. هم چنین معنی داربودن ژنوتیپ در اکثر صفات در سطح احتمال 1 درصد نشان گر متنوع بودن ژنوتیپ های انتخابی برای صفات مورد بررسی و ثبت شده می باشد. معنی داربودن اثرات متقابل سه گانه رژیم آبیاری اژنوتیپا سال ‭(ABY) ‬نیز در اکثر صفات بیان گر تاثیرپذیری ژنوتیپ ها از شرایط آبیاری در سال های مختلف می باشد و این انتظار می رود که از بین آن ها بتوان ارقام مناسبی را جهت شرایط کمبود آب و یا سال های کم بارش گزینش نمود. مقایسه میانگین 2ساله ارقام برنج به روش توکی نشان می دهدکه در شرایط اعمال تنش خشکی برای لاین امیدبخش ‮‭831‬ (با عملکرد ‮‭3474‬ کیلوگرم در هکتار)، برای ارقام اصلاح شده ساحل و سپیدرود (به ترتیب با عملکرد ‮‭3543‬ و ‮‭3380‬ کیلوگرم در هکتار) و از بین ارقام محلی رقم علی کاظمی (با عملکرد ‮‭1750‬ کیلوگرم در هکتار که با رقم سنگ جو در یک کلاس قرار دارد) بهترین عملکرد و تولید را داشته اند. علاوه بر این درصد کاهش عملکرد در دو محیط نرمال و تحت تنش نشان می دهد که رقم اصلاح شده ساحل با میزان ‮‭23/39‬ درصد کمترین کاهش عملکرد شلتوک و رقم خزر با میزان ‮‭97‬/%‮‭58‬ بیش ترین کاهش عملکرد را در بین ژنوتیپ ها داشته اند. دلیل هم بستگی مثبت، معنی دار و بالای شاخص های ‭STI ‬،‭GMP ‬،‭MP ‬، ‭HM ‬، و ‭YSI ‬با عملکرد دانه در هر دو محیط، به نظر می رسد که استفاده از این شاخص ها می تواند به گزینش ارقام متحمل در شرایط کمبود آب کمک کند. هم چنین نتایج حاصل از شاخص های خشکی محاسبه شده بر مبنای عمکرد ژنوتیپ ها در شرایط اعمال تنش کمبود آب و شرایط بدون تنش و یا نرمال حاکی از آن است که در بین ارقام اصلاح شده، ارقام ساحل و سپیدرود به دلیل بیش تربودن شاخص های ، ‭GMP ‬، ‭HM ‬، ‭STI ‬، ‭YI ‬، ‭YSI ‬و مقادیر پایین تر ‭TOL ‬و ‭SSI ‬نسبت به سایر ارقام اصلاحشده، تحمل بیش تری نسبت به اعمال تنش خشکی از خود نشان داده اند. بر همین مبنا در گروه لاین های امیدبخش و در دست معرفی نیز لاین‮‭831‬ شرایط تنش را بهتر تحمل نموده و در نهایت در بین ارقام بومی که نسبت به سایر ارقام مورد بررسی دارای پتانسیل عملکرد کمتر و نیز طول دوره رشد کوتاه تر و یا به عبارت دیگر زودرس تری بودند، ارقام سنگ جو و علی کاظمی را به عنوان ارقام متحمل به خشکی می توان محسوب نمود. کلمات کلیدی: برنج، تنش کمبود آب، شاخص های تحمل به خشکی، عملکرد دانه