راهنمای جامع تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری

با توجه به نرخ روز افزون رشد جمعیت در جهان (7/4 میلیارد نفر در سال 2015)، آبزیان یکی از با ارزش ترین منابع تولید پروتیین و مواد مغذی در رژیم غذایی بسیاری از کشورها محسوب می شوند. در سال 2009 و 2010 آبزیان بترتیب 16/6 و 16/7 درصد از پروتیین حیوانی مصرفی جمعیت جهان و 6/5 درصد پروتیین را تامین کردند. براساس گزارشات سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فایو) در سال 2012، صید ماهی و آبزی پروری در حدود 184/1 میلیون تن ماهی با ارزش بیش از 220 میلیارد دلار امریکا فراهم آورده که از این مقدار 130 میلیون تن برای مصارف انسانی مصرف شده است. سهم تولیدات آبزی پروری در این سال های اخیر به ترتیب 55/7، 55/9 و 63/6 و در سال 2012، 90/4 میلیون تن رسیده است. سرانه مصرف ماهی از متوسط 9/9 کیلوگرم در دهه 1960 به 18/4 کیلوگرم در سال 2009 و 19/2 درصد در سال 2012 رسیده است. مقایسه آمار صید و تولید در بخش آبزی پروری بیانگر سبقت رشد تولیدات آبزی پروری نسبت به صید می باشد که این مهم در آسیا بیشتر از اروپا و امریکا می باشد که دلیل آن به تقاضای روزافزون غذاهایی با منشا آبزیان در کشور های تولید کننده می باشد. نرخ رشد تولیدات آبزی پروری تا سال 2012 رشد متوسط سالانه 8/6 درصد را نشان می دهد. بر اساس پیش بینی های فایو آبزی پروری در آینده نقش مهمی را در تامین غذا، درآمد، اشتغال، ارزآوری و توسعه پایدار روستایی در بیشتر کشورها ایفا خواهد نمود. با این وجود آبزی پروری علیرغم سابقه چندین هزار ساله در آسیا، در بیشتر کشورهای جهان جدید می باشد. قدمت پرورش ماهیان خاویاری در دنیا به بیش از دو دهه نمی رسد. کشور روسیه از تاریخچه ای 100 ساله در امر پرورش ماهیان خاویاری در منابع طبیعی برخوردار است، این درحالی است که این صنعت در اکثر کشورها طی چند سال اخیر توسعه یافته است. در آینده انتظار می رود با کاهش بیش از 50 درصد ذخایر به دلیل صید و بهره برداری بی رویه، تولیدات آبزی پروری شتاب فزاینده ای داشته باشد. براساس گزارشات سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فایو) در سالهای اخیر میزان صید و تولیدات حاصل از فعالیت های آبزی پروری برای بیش از 2/6 بیلیون نفر جمعیت کره خاکی غذا تامین نموده است که این مقدار معادل حدود 20 درصد از سهم گوشت سایر حیوانات در جیره انسانی می باشد. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی برآورد شده است که تنها 25 درصد از ذخایر طبیعی قابل برداشت می باشد. بنابراین، آبزی پروری باید برای جبران کمبود و تامین بخشی از نیاز پروتیینی جوامع توسعه یابد. در این بین پرورش ماهیان خاویاری یکی از اقتصادی ترین فعالیت ها برای تامین پروتیین و سایر مواد مغذی جوامع انسانی به شمار می رود. استفاده بهینه از منابع آب و خاک جهت بهره برداری با بکارگیری فناوری و ترکیب روش های مختلف میسر می باشد. یکی از این روش های ترکیبی اصلاح کمی و کیفی شرایط موجود و سپس بهره برداری از روشهای نوین پرورش (نیمه متراکم و متراکم) می باشد. نیاز بازارهای جهانی و ورود انواع گونه های خاویاری به کشورهای مختلف جهان از یکطرف، کاهش ذخایر طبیعی و متعاقب آن ممنوعیت صید ماهی خاویاری دریای خزر از طرف دیگر سبب شد تا آبزی پروری تاسماهیان رشد فزاینده ای در دو دهه اخیر داشته باشد. در حال حاضر 22 گونه (12 گونه اصلی و 10 گونه هیبرید) در بیش از 38 کشور جهان پرورش داده می شود و پیش بینی اولیه تولید جهانی حاکی از تولید بیش از 66 هزار تن گوشت و حدود 260 تن خاویار پرورشی در سال 1392 می باشد (براساس گزارشات سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، آمار سایت FAO در سال 2014، نرم افزار FishState) و علاوه برآن تولید خاویار پرورشی در سال 2016 را 486 تن و طی ده سال آینده 500 تا 750 تن اعلام نمودند (Bronzi and Rosenthal, 2014). این در حالی است که طی دهه اخیر تولید ماهیان خاویاری پرورشی توسط بخش خصوصی با بیش از 46 درصد رشد سالانه، به 600 تن در سال 1392 رسید که براساس آمارنامه شیلات در مقایسه میزان رشد آبزی پروری کل آبزیان 18/7 درصد برآورد شد. و در ادامه براساس مجوزهای صادره از سازمان شیلات ایران تا سال 1393 ظرفیت تولید مزارع فعلی با هدف 3000 تن گوشت و 50 تن خاویار با روش پرورش متراکم در حوض های بتنی و جریان آب یکطرفه باز (Flow-through system) برنامه ریزی شده است. به دلیل معروفیت علامت تجاری خاویارایران با خاویار تولید از آب لب شور دریای خزر انتظار می رود که بیش از 90 درصد تولید ماهیان خاویاری در منابع آب دریای خزر تحقق یابد. تحقیقات علمی نشان می-دهد نتایج پرورش در آب لب شور به مراتب بهتر از پرورش در آب شیرین می باشد .