بررسی و طبقه بندی مورفوکلیماتیک خندق های استان اردبیل

فرسایش آبکندی یکی از مشکلات جدی در بسیاری از حوضه های آبخیز ایران، خصوصا در استان اردبیل است که دلیل ایجاد آن، ویژگی های اقلیمی، لیتولوژی، مورفولوژیکی، کاربری و پوشش زمین می باشد.در این پژوهش بر شناسایی و طبقه بندی مورفوکلیماتیک آبکندهای استان اردبیل به عنوان اولین قدم در ارزیابی فرایندهای کنترل کننده آن ها تاکید شده است. به این منظور در مرحله اول با استفاده از اطلاعات موجود قبلی، عکس های هوایی، تصاویر ماهواره ای و بررسی های میدانی مناطق دارای فرسایش آبکندی در استان شناسایی گردید. محدوده های دارای مساحتی بیش از ‮‭500‬ هکتار مشخص و اقالیم حاکم بر آن ها با استفاده از نقشه اقلیم (به روش دومارتن گسترده)، تعیین شد. سپس از هر اقلیم دو منطقه، در صورت وجود، و از هر منطقه یک آبکند معرف و دو تکرار جهت مطالعات بعدی انتخاب شد و اندازه گیری ویژگی های مورفولوژیکی، برداشت نمونه خاک و آزمایشات مربوطه بر روی آن ها اجرا گردید. در نهایت با توجه به ویژگی های مهم در بین آبکندهای مناطق مختلف از قبیل اقلیم، شکل پلان و ...، اقدام به طبقه بندی مناطق آبکندی بر اساس آنالیز خوشه ای در استان گردید. استان اردبیل با مساحت ‮‭17953‬ کیلومتر مربع که در شمال غرب ایران واقع شده، دارای 8 طبقه اقلیم می باشد. آبکندها در دو اقلیم نیمه خشک فراسرد و خشک سرد پراکنش دارند. همچنین در مجموع 7 منطقه دارای فرسایش آبکندی با مساحتی بالغ بر‮‭46500‬ هکتار با دو اقلیم مختلف در استان شناسایی گردید که دارای وسعتی بیش از ‮‭500‬ هکتار بودند. بخش زیادی از آبکندها در مناطق تپه ماهوری و دشتی واقع شده اند و از نظر تکاملی جز آبکندهای ناپیوسته هستند. بافت خاک سطحی و زیرسطحی در مناطق آبکندی استان معمولا رسی، لوم رسی، لومی، لوم ماسه دار و بعضا لومی سیلتی می باشد. پلان عمومی آبکندها عموما پنجه ای و خطی است. پلان راس آبکندها مدور، نوک دار و نقطه ای و شکل پروفیل راس آن ها عموما عمودی و غارمانند می باشند. شکل مقطع عرضی آن ها در آبکندهای مناطق جنوبی استان ‭V ‬شکل و در آبکندهای شمالی آن ‭U ‬شکل می باشد. آبکندهای استان، از نظر عمق، در گروه آبکندهای متوسط (1 تا ‮‭10‬ متر) قرار می گیرند. کاربری اراضی مناطق آبکندی استان مرتعی و زراعی و عموما به صورت کشت دیم می باشد. از عوامل محلی عمده در تشکیل و خصوصیات آبکندهای استان اردبیل می توان به وجود خاک و لیتولوژی فرسایش پذیر، وقوع بارندگی های شدید، و از مهمترین عوامل انسانی به تغییر کاربری اراضی، تخریب پوشش گیاهی، چرای بیش از حد و لکدکوب شدن مراتع توسط دام ها، رها شدن آب آبیاری در انتهای اراضی زراعی، احداث جاده و شخم در جهت شیب که باعث تمرکز رواناب می شوند، اشاره کرد. در آبکندهای مورد تحقیق خسارات وارده مربوط به مراتع، اراضی کشاورزی و جاده می باشد. مناطق آبکندی استان بر اساس آنالیز خوشه ای در 2 طبقه قرار می گیرند، یکی از طبقات در اقلیم نیمه خشک فراسرد،شامل مناطق آبکندی هشت جین، کندیرق، گزاز و مرشت - بودالالو در جنوب استان، و دیگری در اقلیم خشک سرد، شامل مناطق مغان ،‮‭2 1‬ و 3 در نیمه شمالی آن، قرار گرفته اند. نتایج این تحقیقات نشان می دهد که در برخی از نقاط استان می توان آبکندها را بطور گسترده مشاهده کرد، بطور قطع تثبیت و کنترل این آبکندها از رها کردن آن ها بهتر خواهد بود. در منطقه مورد مطالعه می توان با حفظ پوشش گیاهی، جلوگیری از تمرکز رواناب، احیا اراضی، کنترل چرای بی رویه دام و بهبود اصول راه سازی از گسترش آبکندهاجلوگیری نمود. واژه های کلیدی: فرسایش آبکندی، مورفوکلیماتیک، طبقه بندی، تغییر کاربری، تحلیل خوشه ای و اردبیل