بررسی عملکرد علوفه و تعیین ارزش زراعی اکوتیپ های بومی اسپرس ‭Onobrychis viciifolia Scop. ‬در شرایط آبی و دیم

اسپرس زراعی ‭(Onobrychis viciifolia Scop.) ‬از لگوم های علوفه ای مهم ایران که با دارا بودن عملکرد و کیفیت مناسب نقش مهمی در افزایش فراوده های دامی دارد. به منظور بررسی تنوع ژنتیکی تعداد ‮‭40‬ جمعیت در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی، در شرایط آبی بمدت سه سال ‮‭1387‬ لغایت ‮‭1390‬ در ایستگاه های تحقیقاتی تبریز، سنندج، خرم آباد، زنجان و سمیرم از لحاظ عملکرد علوفه و صفات کیفی مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد، که تفاوت بین جمعیتصها از لحاظ کلیه صفات بجز نسبت برگ به ساقه معنی دار بود. اثرمحیط برای کلیه صفات و اثرمتقابل ژنوتیپ در محیط بجز کربوهیدراتهای محلول در آب و درصد خاکستر کل برای بقیه صفات معنی دار بود. با توجه به معنی دار بودن اثر متقابل ژتوتیپ در محیط برای عملکرد علوفه در پنج مکان آزمایشی جهت شناسایی جمعیت های پایدار از روش های مختلف پایداری استفاده شد. بر اساس تجزیه آثار جمع پذیر و ضرب پذیر ‭(AMMI) ‬با رسم نمودار با پلات مولفه اول با میانگین عملکرد علوفه، ژنوتیپ های شماره 3 (سراب) و‮‭33‬ (کرمانشاه) با عملکرد علوفه بیشتر بعنوان پایدارترین ژنوتیپ ها شناسایی شدند. بر اساس رسم نمودار بای پلات دو مولفه اصلی اول تجزیه امی جمعیت های3 (سراب)، 8 (خمین1)، ‮‭24‬ (خونسار2)، ‮‭25‬ (خمین2)، ‮‭37‬ (دیواندره) و‮‭38‬ (سنقر) دارای پایداری متوسطی بودند. بر اساس سایر روش های پایداری نظیر ابرهارت راسل جمعیت های 8 (خمین1)، 9 (بناب)، ‮‭14‬ (خرم آباد)، ‮‭17‬ (ازنا1) و ‮‭38‬ (سنقر) و بر اساس تجزیه پایداری به روش لین و بینز جمعیت های ‮‭15‬ (فریدونشهر1)، ‮‭23‬ (فریدن)، ‮‭25‬ (خمین2)، ‮‭26‬ (ارومیه)، ‮‭27‬ (میاندوآب) و ‮‭30‬ (پلی کراس) و بر اساس اکووالانس ریک و پارامتر پایداری شوکلا جمعیت های 3 (سراب)، 8 (خمین1)، 9 (بناب)، ‮‭24‬ (خونسار2) ‮‭37‬ (دیواندره) و ‮‭38‬ (سنقر) ژنوتیپ های پایدارتر محسوب شدند. در مجموع جمعیت های3 (سراب)، 8 (خمین1)، خوانسار، ‮‭37‬ (دیواندره) و ‮‭38‬ (سنقر) با متوسط عملکرد ‮‭8/85‬ تا ‮‭7/71‬ تن در هکتار پایدار محسوب شدند و بعنوان والدین برای تولید واریته های ترکیبی شناخته شدند. نتایج تجزیه همبستگی بین عملکردعلوفه با صفات مورفولوژیکی نشان داد که همبستگی عملکرد با وضعیت رویشی (‮‭0/55‬‭r=) ‬مثبت و معنی دار و برای سایر صفات کم و غیرمعنی دار بود. پروتیین خام با قابلیت هضم دارای همبستگی مثبت (‮‭0/85‬‭r=) ‬و با صفات فیبرخام (‮‭0/61‬‭-r=) ‬و درصد ‭ADF (‬‮‭0/75‬‭-r=) ‬همبستگی منفی و معنی دار داشت. کربوهیدرات های محلول در آب با نسبت برگ به ساقه همبستگی مثبت (‮‭0/66‬‭r=) ‬و با درصد خاکستر همبستگی منفی (‮‭0/61‬‭-r=) ‬و معنی دار داشت. نتایج تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد پنج مولفه اول ‮‭80‬ درصد از کل واریانس متغییرها را توجیه نمودند. قابلیت هضم ، پروتیین خام، کربوهیدرات های محلول در آب و درصد‭ADF ‬در مولفه اول، نسبت برگ به ساقه، عملکرد علوفه و وضعیت رویشی در مولفه دوم، شدت بیماری سفیدک در مولفه سوم، وضعیت گلدهی در مولفه چهارم و تراکم بوته در مولفه پنجم با بیشترین ضرایب بردارهای ویژه مهمترین صفات برای گروهصبندی جمعیت ها بودند. در تجزیه کلاستر به روش ‭Ward ‬جمعیت ها در چهار گروه قرار گرفتند. جمعیت های کلاستر یک دارای کیفیت علوفه ببیشتر همراه با عملکرد کمتر و جمعیت های کلاستر چهارم پرمحصول مقاوم به بیماری سفیدک و دارای کیفیت علوفه کمتری بودند. واژگان کلیدی: اسپرس، ‭Onobrychis viciifolia Scop.‬، تنوع ژنتیکی، عملکرد علوفه، صفات مورفولوژیکی، تجزیه پایداری