بررسی اثر جنگل کاری گونه های سریع الرشد اکالیپتوس در جذب آلودگی های ناشی از جنگ خلیج فارس در جنوب کشور

با شروع جنگ خلیج فارس در سال ‮‭1990‬ میلادی و آتش سوزی گسترده چاه های نفت کویت در سال ‮‭1991‬ میلادی (‮‭1370‬ ه.ش.) و نفوذ دوده، گازهای سمی و مواد نفتی خام به ایران و بارش بارانهای اسیدی، مناطق گسترده ای از جمهوری اسلامی ایران، به ویژه مناطق جنوبی و جنوب غربی آلوده شدند. از آلاینده ها ی مهم ناشی از سوخت چاههای نفت، فلزات سنگین هستند که در نفت خام از آنها به عنوان ناخالصی ذکر می شود. این فلزات به طور عمده شامل نیکل، وانادیوم، آهن، آلومینیوم، بریلیوم، کادمیم، کلسیم، کرومیوم، آرسنیک، سیلیکون، روی و سرب بوده که اکثر آنها به عنوان عناصر مضر و سمی شناسایی شده اند. درختان بعنوان یک عنصر زنده در اکوسیستم قادر هستند از طریق تنفس وجذب از طریق ریشه و همچنین فتوسنتزو سایر اعمال حیاتی، بخشی از مواد آلاینده را به مواد غیر مضر تبدیل نمایند و بخشی از آن را نیز در درون بافتهای خود ذخیره کرده و از تراکم و شدت آنها در هوا و خاک بکاهند. عملکرد درختان در این خصوص بستگی کامل به خصوصیات محیطی و رویشگاهی داشته ضمن اینکه براساس تحقیقات محققین، قابلیت درختان با توجه به شرایط فیزیولوژیکی آنها متفاوت می باشد. شرط اول موفقیت درختان، مقاومت آنها در مقابله با آلاینده های ذکر شده می باشد. چنانچه گیاهی توانست در چنین شرایطی ادامه حیات بدهد و در مقابل تنشهای ناشی از برهم خوردن توازن در محیط اطراف ریشه و برگ، بردباری نشان دهد و اعمال حیاتی خود را انجام دهد می تواند در کاهش آلودگی نقش داشته باشد. در این تحقیق ابتدا پنج محل اجرای طرح در مناطق آلوده استانهای خوزستان و بوشهر شناسایی و انتخاب شدند و در مرکز آنها نمونه برداری خاک از سه عمق مختلف (0-،‮‭40-20 20‬ و ‮‭60-40‬ سانتیمتر) انجام گرفت. آزمایش خاکشناسی علاوه بر فلزات سنگین مانند نیکل، وانادیوم، آهن، آلومینیوم، بریلیوم، کادمیم، کلسیم، کرومیوم، آرسنیک، سیلیکون، روی و سرب، شامل بافت، وزن مخصوص ظاهری، اسیدیته،هدایت الکتریکی، ازت، فسفر، پتاسیم، سدیم، مواد آلی و کربن آلی نیز شد. گونه های اکالیپتوس مورد آزمایش عبارتند از‭: E. camaldulensis‬، ‭E. camaldulensis ‬‮‭9616‬، ‭E. microtheca ‬و ‭ E. sargentii ‬که در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار کاشته شدند. قبل از نمونه برداری چوب تنه و برگهای درختان جهت اندازه گیری آلایندها، ارتفاع کل، قطر برابر سینه ، قطر یقه، قطر تاج پوشش و شادابی آنها اندازه گیری گردید. از هر کرت واقع در هر تکرار سه درخت نمونه به صورت تصادفی انتخاب گردید تا از آنها نمونه چوب (ارتفاع برابر سینه و یقه) و برگ (در چهار جهت جغرافیایی مختلف) تهیه گردد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از روش های تجزیه واریانس و آزمون یک طرفه دانکن و توسط برنامه های کامپیوتری ‭Excell ‬و ‭SAS ‬انجام گردید. میزان آلایندهای موجود در خاک در سال ‮‭1384‬ (سال نمونه برداری خاک ایستگاه ها) بسیار ناچیز بوده و اغلب کمتر از یک میلیگرم/کیلوگرم می باشد، بجز کلسیم که مقدار آن از ‮‭49/4‬ تا ‮‭174/9‬ میلیگرم/کیلوگرم متغیر است این مقادیر کلسیم برای خاک های آهکی عرصه های مورد آزمایش ناچیز بوده و سمی به حساب نمی آید. بنابراین مقدار فلزات سنگین خاک ایستگاه های مختلف تحقیقاتی تا سال ‮‭1384‬ چشمگیر نبوده و ایجاد مسمومیت برای گیاهان نمی کند. رویهمرفته مقدار آلایندها در ایستگاه های تحقیقاتی مختلف و در اعماق مختلف هر ایستگاه به صورت معنی دار متفاوت نیست. مقدار آلایندها در چوب تنه درخت ها بیشتر از مقدار آنها در یک کیلوگرم خاک خشک می باشد، ولی باز از حد استاندارد خیلی پایینتر است و هیچگونه مسمومیت و خطری برای درختان اکالیپتوس ایجاد نمی کند. این داده ها دلالت بر وجود مقدار بیشتری از آلایندها در خاک در گذشته می باشند که به تدریج توسط درختان اکالیپتوس جذب شده اند، ولی مقدار آنها در محیط اطراف درخت قابل توجه نبوده است. مقدار آلایندها به طور باورنکردنی در برگهای اکالیپتوس و در ایستگاه های مختلف ده ها و گاهی چند هزار برابر مقدار آن در چوب تنه آنها است. معنی دار بودن اثر متقابل ایستگاه ها و گونه ها نشان می دهد که عملکرد گونه های مختلف در جذب آلایندها در ایستگاه های مختلف یکسان نمی باشد، بلکه با توجه به خصوصیات محیطی، به ویژه نوع خاک، تغییر می یابد. اکالیپتوس ها مقادیر زیادی از آلایندها را جذب کرده اند که با مقادیر موجود در خاک در سال ‮‭1384‬ خیلی متفاوت است و همچنین ثابت می کنند که مقدار عمده آلایندها در سالهای اولیه کاشت اکالیپتوس ها جذب شده اند. از نظر ذخیره آلایندها در برگ های اکالیپتوس ها، گونه هابه ترتیب اهمیت عبارتند از‭: E. camaldulensis‬، ‭E. microtheca‬، ‭ E. sargentii ‬و ‮‭9616‬ ‭E. camaldulesis. ‬که به ترتیب نشان دهنده بردباری گونه ها به آلودگی و ظرفیت آنها از نظر جذب و ذخیره آلایندها است. بهترین عرصه های تحقیقاتی از نظر جذب آلایندها در توده های کاشته شده اکالیپتوس، به ترتیب اهمیت عبارتند از: دزفول، عیسوند، شوشتر، کرخه و کاکی. بهترین عملکرد گونه ها با توجه به عرصه تحقیقاتی مربوطه عبارتند از: 1- گونه ‭E. microtheca ‬در کرخه و شوشتر در درجه اول و در دزفول و عیسوند در درجه دوم 2‭- E. camaldulesis ‬‮‭3 9616‬‭- E. camaldulensis ‬و ‭E. sargentii ‬واژه های کلیدی: اکالیپتوس، فلزات سنگین، خاک، تجزیه گیاهی، آلاینده های نفتی، جنگلکاری