بررسی تطبیقی ضوابط و مقررات بانک های میکروارگانیسم و نحوه ثبت و تودیع آن ها در نظام بین الملل حقوق ثبت اختراع مطالعه موردی: ایران

میکروارگانیسم ها بخش قابل توجهی از تنوع زیستی را تشکیل می دهند و رشد اختراعات مربوط به میکروارگانیسم ها نشان دهنده اهمیت آنها به عنوان منبع غنی و تا حد زیادی منبع کشف نشده برای صنایع گوناگون از جمله زیست فناوری است. گسترش حمایت نظام بین الملل ثبت اختراع به میکروارگانیسم ها و به دنبال آن در قالب قوانین ملی ثبت اختراع، لزوم اتخاذ یک رویه خاص فنی و حقوقی و انطباق آن با الزامات عمومی ثبت اختراعات را پر رنگ نموده است. البته نمی بایست نادیده انگاشت که موضوع سپرده گذاری میکروارگانیسم ها در کلکسیون های کشت جهت حفظ حیات آنها و همچنین حفظ تنوع زیستی موضوعی جدید نیست اما سپرده گذاری آن ها با هدف طی کردن فرایند ثبت اختراع به طور اخص مطابق مفاد پیمان بوداپست در زمینه شناسایی بین المللی سپرده گذاری میکروارگانیسم ها برای مقاصد ثبت اختراع (1977)، به عنوان موضوعی متفاوت در سطح بین المللی به رسمیت شناخته شده است. در پروژه پژوهشی حاضر با هدف اولیه تبیین ساز و کارهای فنی و حقوقی ثبت و سپرده گذاری میکروارگانیسم ها به طور کلی تلاش شده نسبت به بررسی تطبیقی جایگاه و نقش سپرده گذاری میکروارگانیسم ها در نظام ثبت اختراعات و رویکردهای حقوقی متخذه در قالب اسناد ملی و معاهدات بین المللی و برخی رویه های قضایی اقدام شود. در آغاز برای نیل به این هدف، اسناد معتبر موجود در سطح ملی و بین المللی مورد استخراج قرار گرفته؛ سپس مواد و بندهای مرتبط با موضوع این پروژه در فصول جداگانه به بحث گذاشته شدند. در بخش اسناد ملی در رابطه با ثبت اختراع میکروارگانیسم ها، مستندات مورد بررسی عبارت بودند از قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علایم تجاری مصوب 1386 مجلس شورای اسلامی، طرح حمایت از مالکیت صنعتی (ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علایم تجاری) مصوب 1394 کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس شورای اسلامی، لایحه حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی مصوب 1396 مجلس شورای اسلامی، سند ملی زیست فناوری جمهوری اسلامی ایران چاپ 1396، قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون تنوع زیستی در 1375 و قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده بین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در سال 1384 و همچنین در بخش اسناد بین المللی نیز مستندات مورد بررسی شامل موافقتنامه تریپس (TRIPS)، کنوانسیون تنوع زیستی و پروتکل الحاقی ناگویا در مورد دسترسی به منابع ژنتیکی و تسهیم عادلانه و منصفانه در منافع حاصل از استفاده آنها، دستورالعمل 98/44/EC پارلمان و شورای اروپا در حمایت قانونی اختراعات زیست فناوری، پیمان بوداپست در زمینه شناسایی بین المللی سپرده گذاری میکروارگانیسم ها برای مقاصد ثبت اختراع، موافقتنامه استراسبورگ، معاهده همکاری ثبت اختراع (PCT) یا معاهده همکاری واشنگتن بودند. پس از آن با در نظر گرفتن مفاد قانونی مرتبط با مراجع بین المللی سپرده گذاری (IDAs) در پیمان بوداپست و همچنین گزارش اتحادیه جهانی کلکسیون های کشت (WFCC) از وضعیت کلکسیون های کشت موجود در ایران، به بررسی وضعیت حقوقی ایران در تبدیل به IDA پرداخته شد. در ادامه برخی کلکسیون های منتخب جهانی کشت از منظر ضوابط و مقررات حاکم بر تاسیس و مالکیت فکری آن ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد بسترهای قانونی فراهم شده در طی پیوستن ایران به انواع موافقت نامه ها و پیمان های بین المللی در رابطه با ذخایر ژنتیکی و پروتوکول های ثبت اختراع که در بالا به آن اشاره شد زمینه حقوقی لازم برای احراز شرایط تبدیل برخی مراکز واجد کلکسیون کشت ایران به مرجع بین المللی سپرده گذاری (IDAs) را فراهم نموده است. اما برخی خلا های قانونی مانند بند "د" ماده 4 قانون ثبت اختراعات جمهوری اسلامی ایران و همچنین عدم پیوستن ایران به پیمان بوداپست از یک سو و نبود تجهیزات تخصصی لازم از سوی دیگر همچنان ایران را در رسیدن به این امر باز داشته است. البته از آنجا که ایران یکی از اعضای کنوانسیون پاریس در حمایت از مالکیت صنعتی به شمار می رود؛ بنابراین ایران مشمول بند 1 ماده 15 پیمان بوداپست جهت پیوستن به آن خواهد بود و این حق برای ایران وجود دارد. عدم راه اندازی چنین مراجعی با وجود کلکسیون های کشت بومی (8 مجموعه ثبت شده در WFCC)؛ سبب خروج بی ضابطه و یا نابودی ذخایر ژنتیکی کشور شده و زیان جبران ناپذیری بر پیکره علم و صنعت وارد خواهد آورد. به نظر می رسد با توجه به اولویت و درجه بالای اهمیت این موضوع، ورود نهادهای دولتی مانند مجلس شورای اسلامی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همچنین سایر بخش ها به موضوع ضرورت داشته و تاخیر در آن می تواند جبران ناپذیر باشد. در پایان نیاز به یادآوری است؛ در این مطالعه با استفاده از دانسته های حاصل از مطالعات تطبیقی و تحلیل محتوایی تلاش شد تا درقالب برونداد، نمونه فرم های مورد نیاز این عرصه (11 فرم) منطبق با کلکسیون های جهانی کشت و مفاد قانونی پیمان بوداپست به عنوان یکی دیگر از زیرساخت های تشکیل IDA جهت استفاده کلکسیون های میکروارگانیسم در کشور ارایه شود.واژگان کلیدی: میکروارگانیسم، سپرده گذاری، مراجع بین المللی سپرده گذاری، کلکسیون های کشت، مالکیت فکری