مطالعه تطبیقی آرای امام خمینی و آیت‌الله جوادی آملی در تمایز یا همسانی «نفس» و «روح»

از جمله مسائلی که بین اندیشمندان محل مناقشه است، تمایز یا هم­سانی «نفس» و «روح» است که؛ «آیا «نفس» همان «روح» است یا این‌که دو حقیقت هستند و با هم تفاوت ­دارند­؟» در قرآن کریم، «روح» از عالم امر و محصول نفخ و دمش الهی است و «نفس» به عنوان موجودی سیال، زنده و پویا در حرکت به سوی کمال، به میزان وسع خود مکلف­بوده و هموست که چشنده­ی مرگ و مرهون اعمال خود بوده و پاداش و کیفر داده­ می­شود؛ پس این «نفس» است که پاسخگوی همه­ی امورات است، نه روح. در کتاب الهی، حدود 300 بار واژه­ی «نفس» و 60 بار واژه­­ی «روح» به­کار­رفته­است. در پژوهش­ پیش‌رو،­ آثار دو اندیشمند و قرآن پژوه بزرگ معاصر، امام­خمینی و آیت­الله جوادی­آملی درباره­ی این دو لفظ و حقیقت آن­ها واکاوی­شده و دستاورد آن، مبتنی بر این مطلب است که این دو حکیم نیز مانند بسیاری از حکمای متأخر و متقدم، در اکثر آثار خود، میان «نفس» و «روح» تفاوتی­قائل­نشده و این دو واژه را مشترک معنوی محسوب­کرده­اند؛ زیرا انسان را موجودی دو وجهی، فرض­کرده­اند که دارای دو بُعد ماده یا جسم و «نفس» یا «روح» می­باشد؛ ولی آیت­الله جوادی­آملی در بیانات نهایی خود از انسان، او را موجودی چهار وجهی لحاظ­ کرده­اند که در قوس نزول آفرینش از «روح»، «نفس»، ذهن و جسم تنزل­یافته و در قوس صعودی خود، این مراتب را به نحو کمالی می­پیماید؛ پس ایشان در ­نهایت، مراتب «روح» و «نفس» را از یکدیگر تفکیک­­کرده و «نفس» را رتبه­ی میانی و «روح» را مرحله­ی اعلای آدمی برمی­شمارند.