تداوم ساختار خانوادۀ گسترده در خانه‌های تک‌خانواری معاصر؛ نمونۀ موردی: بررسی سکونت خانوادگی مهاجران افغان در ایران (علمی پژوهشی)

خانوادۀ گسترده در میان انواع گونه‌های خانواده، کهن‌ترین شکل جوامع انسانی است که در روزگار معاصر کمرنگ شده است؛ این در حالی است که کیفیت حیات اجتماعی مورد تأکید در ادبیات علوم اجتماعی، در این نوع از خانواده، بسیار فراتر از انواع دیگر است. در این پژوهش با هدف تلاش برای احیای وجوه مثبت این الگو، موضوع خانوادۀ گسترده و نقش آن در شکل‌گیری مسکن، در دو بخش مطالعه شده است. در بخش نخست، پیشینۀ الگوهای سنتی و مدرن خانوادۀ گسترده، بررسی شده است که دستاورد آن، معرفی تعداد زیادی الگو، به‌جز حیاط مرکزی، در جوامع سنتی اسلامی برای خانوادۀ گسترده و معرفی گسترۀ وسیعی از قالب‌های کالبدی مرتبط با خانوادۀ گسترده در جوامع سنتی خارج از عالم اسلام است. همچنین با بازتعبیر از مفهوم گستردگی خانواده در این پژوهش، نمونه‌های زیادی از دورۀ مدرن (مذهبی و غیرمذهبی) با موضوع خانوادۀ گسترده، پیوند داده شده است. در بخش دوم مقاله، برای روشن‌تر کردن وضعیت خانوادۀ گسترده به‌عنوان یک الگوی ایدئالی در اسلام در دورۀ معاصر و امکان بازتولید این الگو در جامعۀ غیرسنتی پیمایش میدانی روی مهاجران افغانی (به‌واسطۀ شایع بودن نسبی خانوادۀ گسترده در جامعۀ معاصر افغانستان و سکونت طولانی‌مدت آنان در جامعۀ ایرانی) در نظر گرفته شد که تعداد 36 خانوار افغان از ناحیۀ قم با فرایند مشابه روش گلوله‌برفی انتخاب شدند. برای تهیۀ اطلاعات مردم‌نگاری دو مرحله مطالعه انجام شد. در مرحلۀ اول با استفاده از ابزار مشاهده، پرسشنامۀ باز، و نیمه‌باز و مصاحبه، اطلاعات خانواده‌های مهاجر برداشت شد. برای مرحلۀ دوم از مصاحبۀ عمیق با سه نفر، که تجارب زندگی آن‌ها پرکننده طیف نسبتاً کاملی از خاطرات زیسته باشد، استفاده شد. اطلاعات مزبور در سه محور مفهومی تحلیل شده است: تداوم ذهنیتی، عاطفی، تداوم رفتاری و تداوم کالبدی ساختار خانوادۀ گسترده؛ بررسی حاضر نشان داد که افرادی که پیشینه و تجربۀ زیست در خانوادۀ گسترده درون کالبد سنتی داشته‌اند، نه‌تنها نسبت عاطفی با الگوهای رفتاری مربوط به خانوادۀ گسترده را تا حد زیادی حفظ می‌کنند، بلکه امکانات اندک کالبد مدرن را نیز در جهت باز تولید الگوهای فضا ـ رفتار گذشته به فعلیت درمی‌آورند.