واکاوی ظرفیت‌های محیط کالبدی و اجتماعی محلات تاریخی در شکل‌گیری سرمایه اجتماعی

حوزه‌های مختلف علوم، با طرح مفاهیمی مانند سرمایۀ اجتماعی در پی بیان ملموس و تحلیل‌پذیر پدیده‌های غامض اجتماعی هستند. یکی از کارکردهای متنوع سرمایۀ اجتماعی، در سطح محلات و حوزۀ سکونت بوده و تلاش برای حفظ و یا افزایش آن، راهکاری برای مقابله با برخی ناهنجاری‌ها و معضلات اجتماعی محلات، دانسته شده است. محلات تاریخی ایران، واجد الگوهایی کالبدی و نیز قالب‌های اجتماعی تائید شده‌ و مشخصی هستند. این پژوهش، از یک سو، مفهوم سرمایۀ اجتماعی را بر اساس مدلی به بحث می‌گذارد که آن را در سه جزء رفتاری، شناختی، و روان‌شناسانه برای محلات مسکونی تعریف کرده است. از سوی دیگر، شاخص‌هایی برای محیط اجتماعی (نظام اداری، ترکیب اجتماعی) و محیط کالبدی (تنوع و کارکرد اجزاء، ترکیب و ساختار، معماری و طراحی اجزاء) محلات تاریخی طرح کرده ­است و درنهایت، با تکیه بر تحلیل و اسناد به جستجوی رابطۀ میان آن‌ها با مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی در مدل مذکور، می‌پردازد و در این میان، به مصادیقی عینی از محلات تاریخی نیز اشاراتی می‌شود. بررسی‌ها ضمن تأکید بر توجه به پیچیدگی مفهوم سرمایۀ اجتماعی، نشان دادند شاخص‌های محیط اجتماعی محلات تاریخی با جزء شناختی سرمایۀ اجتماعی (توانمندسازی و حس اجتماعی) رابطه دارند و می‌توانند بر جزء رفتاری آن نیز اثرگذار باشند. شاخص‌های محیط کالبدی بر جزء رفتاری (همسایه ‌داری)، روان‌شناسانه (تعلق به مکان)، و شناختی (حس اجتماعی) تأثیرگذار هستند، همچنین انطباق و همخوانی محیط اجتماعی و محیط کالبدی محله، عاملی ضروری و مؤثر برای افزایش سرمایۀ اجتماعی ساکنان بوده است.