رویکردی به ارزیابی سرمایه اجتماعی در اقتصاد ایران

ادبیات اقتصادی دهه ۱۹۹۰ نشان می دهد که هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بزرگ تر باشد، آن ملت خوشبخت تر و ثروتمندتر است. سرمایه اجتماعی یا جزء معنوی یک تابع تولید، میراثی تاریخی است که از طریق تشویق بازیکنان به انتخاب استراتژی «همکاری» در تعاملات اجتماعی، قادر است بر میزان بیشتری از معماهای زندانی در یک جامعه مدنی فائق آید و حرکت به سوی رشد و توسعه شتابان اقتصادی را امکان پذیر سازد. مردم ایران بدون آن که از چنان موهبت تاریخی برخوردار باشند، با پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ میلادی، توانستند ساختار منافع بازی جامعه مدنی را به گونه ای تغییر دهند که «اعتماد و همکاری متقابل» به استراتژیی جذاب در تعاملات اجتماعی مبدل شود. در حالی که این رخداد با تعلیمات فلاسفه اجتماعی پیشین مبنی بر نقش مولد اخلاق، مذهب و قانون در تقویت استراتژی همکاری در بازی جامعه مدنی همخوانی دارد، اما دو سوال جالب توجه را باقی می گذارد که این مقاله به پاسخ آنها می پردازد. نخست این که در دو دهه گذشته از انقلاب، سرمایه اجتماعی در اقتصاد ایران چگونه تحول یافته است؟ آیا بر میزان آن افزوده یا از میزان آن کاسته شده است؟ دوم این که آیا باز هم می توان بر تغییر ساختار منافع اقتصادی بازی اجتماعی به منظور تقویت بیشتر سرمایه اجتماعی تاکید داشت و یا باید سازوکار جدیدی را بر اساس وضعیت موجود اجتماعی و تحقیقات جدید انجام شده برای تقویت آن تدارک دید؟ این مقاله با عنایت به تفاوت کیفی رشد اقتصادی دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی اقتصاد ایران، چنین نتیجه می گیرد که اولا ضعف نسبی رشد اقتصادی ایران در دهه دوم انقلاب و بعد از آن، در کنار سایر عوامل، احتمال دارد از تنزل سرمایه اجتماعی در اقتصاد ایران ناشی شده باشد. ثانیا به جای تاکید بیشتر بر نقش اخلاق، مذهب و قانون در تقویت استراتژی همکاری در بازی جامعه مدنی، این مقاله با بهره گیری از مطالعه اجتماعی نوین، بر نقش ارتباطات در تقویت سرمایه اجتماعی در اقتصاد ایران تاکید دارد. ارتباطات از طریق تسهیل مبادله اطلاعات، افزایش بهره وری تولیدی افراد را سبب شده و با ارزش گذاری بهتر بر آینده، نگاه بلندمدت به بازی معمای زندانی اجتماعی را امکان پذیر و استراتژی همکاری را به گزینه مسلط فردی تبدیل کرده است. اما در شرایط تورم بالای قیمت ها به دشواری می توان به کارکرد موثر نقش فوق در تقویت سرمایه اجتماعی امید بست. در نتیجه، مقاله حاضر، یک راه تقویت سرمایه اجتماعی در اقتصاد ایران در شرایط موجود را، حرکت به سمت هم پیوندی های پولی منطقه ای می داند. این هم پیوندی ها به صورت بالقوه با کاهش تورم و در اختیار قرار دادن سرمایه فیزیکی مورد نیاز سازندگی، شرایط بستر ساز تقویت سرمایه اجتماعی و شکل گیری نهادهای مدنی با ساختار افقی را فراهم می کنند و اسباب رشد اقتصادی بلندمدت را به دست می دهند.