بررسی رابطه عملکرد دانه و روغن با برخی صفات مورفولوژیک در کنجد به وسیله روش های تجزیه چند متغیره

بیش از ۹۰ درصد از کل روغن مصرفی کشور از خارج وارد می شود، لذا توسعه کشت دانه های روغنی و گسترش برنامه های پژوهشی در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. تنش کمبود آب یکی از مهمترین تنش های محیطی می باشد که تولید موفقیت آمیز محصولات زراعی را به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک با محدودیت روبرو ساخته است. کنجد یکی از مهمترین محصولات اقتصادی دانه ای است که سازگاری خوبی با نواحی خشک و نیمه خشکی مانند ایران دارد. از آنجایی که عملکرد یک صفت پیچیده و تحت کنترل تعداد زیادی ژن است، لذا اثر هر ژن کوچک بوده و عوامل محیطی می توانند تاثیر زیادی بر آن داشته باشند. بنابراین شناسایی اجزاء عملکرد که دارای وراثت پذیری بیشتری نسبت به عملکرد هستند و از طرفی همبستگی بالایی با عملکرد دارند می تواند کارایی انتخاب را افزایش دهد. پس در برنامه های به نژادی، بررسی اجزای عملکرد و نحوه تاثیرگذاری آنها بر یکدیگر برای رسیدن به عملکرد بالا اهمیت خاصی دارد. یکی از روش های تجزیه و تحلیل اجزای عملکرد روش رگرسیون گام به گام است. در این روش صفاتی که بیشترین سهم را در تبیین تغییرات عملکرد دارند از بین تعداد بسیار زیادی صفت مشخص می شوند. شناسایی صفات مناسب و موثر بر عملکرد می تواند مبنای انتخاب در برنامه های به نژادی باشد و برای افزایش عملکرد دانه مورد استفاده قرار گیرد. مواد و روشها: این پژوهش به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه پژوهشی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج، در تابستان سال ۱۳۹۵ اجرا گردید. دو عامل شامل رژیم آبیاری (عامل اصلی) و رقم (عامل فرعی) مورد بررسی قرار گرفتند. رژیم آبیاری در دو سطح شامل آبیاری پس از مصرف ۴۰ درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (بدون تنش) و آبیاری پس از مصرف ۸۰ درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (تنش کم آبیاری) در کرت های اصلی و تعداد ۶ رقم کنجد به نام های هلیل، دشتستان ۲، داراب ۱، اولتان، یلو وایت و ناز تک شاخه در کرت های فرعی در نظر گرفته شدند. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام، تجزیه به مولفه های اصلی و تجزیه علیت برای تجزیه و تحلیل اجزاء عملکرد استفاده شد. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام و تجزیه علیت با نرم افزار SPSS نسخه ۲۳، تجزیه به مولفه های اصلی و رسم نمودارهای دو بعدی با نرم افزار Minitab نسخه ۱۷ انجام شد. صفات مورد اندازه گیری شامل عملکرد دانه، وزن خشک گیاه، ارتفاع، تعداد شاخه های فرعی، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه درکپسول، وزن هزار دانه، درصد روغن، عملکرد روغن، درصد پروتئین دانه و عملکرد پروتئین دانه بودند. یافته ها: در هر دو شرایط بدون تنش و تنش، بیشترین همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد دانه و عملکرد روغن مشاهده گردید. در شرایط بدون تنش، به ترتیب صفات تعداد دانه در کپسول، تعداد کپسول در گیاه و درصد روغن به عنوان متغیرهای تاثیرگذار مثبت بر عملکرد دانه بودند. صفت وزن هزار دانه بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن داشت. در شرایط تنش، درصد پروتئین و تعداد شاخه فرعی به ترتیب دارای بیشترین اثر منفی بر عملکرد دانه بودند. درصد پروتئین بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن روغن داشت. تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد که در شرایط بدون تنش صفات عملکرد دانه، تعداد کپسول، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مولفه اصلی اول داشتند و ۱/۵۱ درصد از تغییرات را توجیه نمودند. بر اساس این مولفه ارقام اولتان و دشتستان از نظر عملکرد دانه، روغن و پروتئین در وضعیت بهتری نسبت به سایر ارقام قرار داشتند. در شرایط تنش صفات عملکرد دانه، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مولفه اول داشتند و ۵/۳۷ درصد از تغییرات را توجیه نمودند.