تصویر خلفای راشدین در مثنوی معنوی

مثنوی در برگیرنده حکایات گوناگونی درباره خلفای راشدین است. سیمایی که مولوی از چنین شخصیت هایی ترسیم می کند، با چهره تاریخی شخصیت های فوق دارای وجوه افتراق و اشتراک است. نگارندگان در این جستار، به بررسی تطبیقی مفاهیم و مضامین بیان شده در مثنوی با روایات تاریخی می پردازند و در صدد طرح و اثبات این نکته اند که زبان به کار رفته در مثنوی، از آغاز تا انجام، زبانی عرفانی – ادبی بوده و از ساخت معنایی ویژه ای سخن می گوید. در چنین زبانی، یکی از دست مایه ها و ابزارهای کارآمد، بهره جستن از تمثیل و نماد به صورت غیر تاریخی است که خود ظرفیتی شگرف و در خور تامل در بیان مضامین و مفاهیم دارد. این نکته با بسامدی شگرف تر در مثنوی تجلی یافته. مولوی در ساختار قصص و روایات تاریخی، خاصه آنچه درباره خلفای راشدین بیان می دارد، بیشتر از آنکه در صدد بیان رویدادهای تاریخی، به شکلی زمانمند باشد، در پی بسط و تعمیم مفاهیم عرفانی – اخلاقی در قالب ادبی است که گاه حتی دارای ریشه تاریخی نیست و چنانچه واجد این ریشه باشد، از لحاظ عنصر انسانی، زمانی و مکانی، فاصله ای قابل تامل با خود رویداد دارد. به دیگر سخن، مولوی تنها مفاهیم نهفته و درونی روایات را مد نظر داشته، نه بستر واقعی و تاریخی وقایع را. این مقاله در پی پاسخگویی به دو سوال بنیادین است: ۱- نسبت مضامین و مفاهیم انتقال داده شده در مثنوی معنوی با روایات اصیل و ناب تاریخی چیست؟ ۲- تاثیر چنین کاربستی از تاریخ در گستره عرفانی – ادبی در فهم تاریخی مردم در ادوار پسین چه بوده است؟