شناسایی و اندازه گیری اثر جهش آب ناشی از بهبود فناوری آبیاری در کشاورزی ایران

سابقه و هدف: از دید بسیاری از کارشناسان و تصمیم سازان پیشرفت فناوری آبیاری، عامل اصلی کاهش سطح مصرف آب است. با وجود این دیدگاه، بسیاری از کارشناسان به این نتیجه­ گیری با دیده­ی تردید نگاه می­ کنند. با وجود بهبود فناوری های آبیاری و زهکشی و گونه ­های مقاوم، کاهش مورد انتظار در مصرف آب هرگز رخ نداده است. آیا پدیده ­ی جهش می ­تواند عامل این اختلاف تلقی شود؟ در ایران وضعیت اثر جهش به چه شکلی است؟ این مطالعه به ­دنبال یافتن پاسخی مناسب برای این سوال ­ها می­ باشد. مواد و روش ­ها: ابتدا نیاز است تا با استفاده از داده ­های پانل، تاثیر فناوری در بخش کشاورزی استان­ های کشور مشخص گردد، برای این هدف داده ­های سال­ های ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۶ مورد استفاده قرار گرفت. در گام بعد با استفاده از اطلاعات مربوط به مصرف آب و تولید­ بخش کشاورزی در سال­ های مورد بررسی در کنار مدل تخمین زده شده، فاکتورهای نرخ رشد کشاورزی، نرخ رشد آب مصرفی، میزان صرفه جویی مورد انتظار و به وقوع پیوسته محاسبه گردید. نتایج حاصل از این محاسبه ها، میزان پدیده­ ی جهش را در کشاورزی کشور برای ۳۱ استان مشخص نموده و این امکان را فراهم می­ کند که با یک مقایسه ساده نسبت به بررسی شدت اثر جهش در منطقه ­های مختلف اظهار نظر گردد. در این بخش برای کمک به سیاست گذاران از تقسیم بندی ۵­گانه وزارت کشور بهره برده شده است. نتایج و بحث: نرخ مشارکت پیشرفت فناوری در سطح بالای معنی­داری برابر ۰.۴۳ حاصل شد. مقدار  کشاورزی در ایران ۱۰۹.۳۱۵ % به ­دست آمده است. این مطالعه وجود اثر جهش را در کشاورزی کشور تائید می­ نماید. اثر جهش در همه منطقه­ های کشور نیز به ­روشنی مشاهده می­ گردد و حتی برخی استان­ های صنعتی کشور نظیر آذربایجان شرقی و خوزستان نیز با این پدیده با شدت بسیار بیشتری مواجه هستند. بالاترین شدت پدیده­ ی جهش در منطقه ۳ کشور شامل استان­ های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، گیلان و کردستان و کمترین مقدار آن در منطقه ۵ شامل خراسان رضوی، جنوبی و شمالی، کرمان و یزد و سیستان و بلوچستان مشاهده گردیده است. شدت پدیده­ ی جهش در منطقه ­های جنوبی و شرقی کشور  کمتر از منطقه ­های شمالی و غربی مشاهده شده است، دلیل شدت به نسبت کمتر این پدیده در نواحی جنوبی و شرقی محدودیت در دسترسی به منبع­ های آب، سرمایه لازم برای تغییر تکنولوژی آبیاری، زمین با کیفیت و نیروی کار متخصص است. با وجود شدت کمتر ولی به ­روشنی می­ توان مشاهده کرد در سراسر کشور بیش از ۸۰ درصد از آب صرفه جویی شده­ی ناشی از بهبود فناوری که به­صورت قابل ملاحظه ­ای در حیطه فناوری ­های آبیاری است، توسط همان بخش کشاورزی مصرف می­ گردد که نشان از شدت پدیده جهش در کشاورزی کشور است. نتیجه­ گیری: روند افزایش مصرف آب در کشاورزی کشور بعد از اعمال سیاست­ های حمایتی دولت و گسترش فناوری­ های آبیاری در کنار مقدار محاسبه شده­ ی  نشان می دهد، بهبود فناوری­ های آبیاری بدلیل افزایش بهره وری در ابتدا موجب کاهش مصرف آب می­گردد از سوی دیگر بدلیل کاهش هزینه­ های مصرف آب امکان دستیابی به سود بالاتر فراهم می ­شود. افزایش سود خود انگیزه ­ای برای گسترش سطح زیرکشت است و همین امر موجب افزایش مصرف آب، در برخی موارد بیش از مقدار مصرف اولیه خواهد شد. در حال حاضر نیاز است تا دیدگاه مسئولین افزون بر مفهوم کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به کنترل پدیده­ ی جهش نیز معطوف گردد.