اندیشه ها و واکنش های احمد مخدوم دانش در تقابل با سنت های سیاسی، مذهبی و علمی بخارا

متجددان و روشنگران امارت بخارا در واکنش به وا پس ماندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این امارت و سپس به­دنبال تسلط روسیه تزاری بر منطقه آسیای مرکزی که منجر به آشنایی با مظاهر تجدد و فرهنگ روسی و اروپایی شد، خواستار اصلاحاتی در زمینه های گوناگون از جمله ادبیات و نظام آموزش و پرورش شدند. این تفکر به شکل­گیری حرکتی با عنوان «نهضت معارف پروری» به رهبری احمد مخدوم دانش (۱۲۴۳ – ۱۳۱۴ ه.ق./ ۱۸۲۸ – ۱۸۹۷ م.) انجامید. احمد دانش عامل عقب ماندگی جامعه خویش را دو نیروی حاکم در بخارا؛ اربابان عرصه سیاست و مذهب دانست و خواستار اصلاحات سیاسی، آموزشی، ادبی و فرهنگی در جامعه سنتی بخارا شد. نگارنده در این پژوهش بر آن است تا با نگاهی به فعالیت های احمد دانش به این سوال پاسخ دهد، دانش با هدف اصلاحات بخارا چه اقداماتی انجام داد و این اقدامات چه دستاوردها و واکنش­هایی را در پی داشت؟ نتایج تحقیق حاکی از آن است که او با انتقاد از استبداد حاکمان و جهل و عقب ماندگی روحانیون محافظه کار و سعی درهمه­فهم شدن و به تعبیری مردمی­شدن آثار ادبی و نوشتاری و برگشت به سنت­های اصیل ملی و تاریخی در امور فرهنگی، در صدد اصلاح جامعه برآمد و خواستار تغییر نگاه به نقش حکومت، مردم و دین در جامعه بخارا شد؛ در واکنش به فعالیت های احمد دانش، علمای محافطه کار بخارا او به کفر و بدعت گذاری متهم کردند.