بررسی عملکرد و ساختار برنامه احیای دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه و تالاب های اقماری آن یکی از باارزش ترین زیست بوم های کشور است که کارکردهای متنوع اکولوژیکی دارد. پس از طی شدن روند خشکسالی دریاچه و کاهش ۳ متری تراز دریاچه و تحدید بیش از ۸۰ درصدی مساحت آن در برخی از ایام سال در کنار پیدایش مخاطراتی نظیر پدیده غبار نمکی، مطالبات اجتماعی در این زمینه قوت گرفت و به پویشی منطقه ای و ملی تبدیل شد. دولت یازدهم در ابتدای مسیر خود نسبت به تصویب ایجاد کارگروهی ملی برای طراحی و پیاده سازی برنامه احیای دریاچه ارومیه اقدام نمود که خروجی این تصمیم، شکل گیری ساختاری جدید در حکمرانی کشور برای مدیریت و حل یک مسئله بود که بعدها در مسائلی نظیر علاج بخشی سد گتوند از آن الگوبرداری شد. در این ساختار جدید تلفیقی از اعضای هیئت دولت و جامعه دانشگاهی مسئولیت ارزیابی و ارائه پیشنهاد را به عهده گرفتند که لازم است معایب و مزایای این شیوه ارزیابی شده و از درس آموخته های آن در ساختار مدیریت چالش ها و مسائل کلان و موردی کشور استفاده شود. برنامه احیای دریاچه ارومیه با محوریت دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری بیش از ۷۵۰ نفر از اعضای هیئت علمی و کارشناسان فنی داخلی و خارجی در ۶ محور و در یک افق ده ساله در سال ۱۳۹۳ تدوین شد که پس از عدم توفیق و بازخوردهایی که در مسیر طراحی و پیاده سازی برنامه به وقوع پیوست، این برنامه با همان اهداف (رسیدن دریاچه به تراز ۱/۱۲۷۴ متر) و تا پایان سال ۱۴۰۶ بهنگام سازی شد. این برنامه که می توان آن را بزرگ ترین پروژه زیست محیطی تاریخ کشور قلمداد کرد، تاکنون بیش از ۵۱ هزار میلیارد ریال تخصیص داشته است که ۳ برابر کل بودجه مصوب سازمان حفاظت محیط زیست در قالب قانون بودجه سال ۱۴۰۰ است. مضاف بر این تاثیرات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت این برنامه بر جامعه پیرامون آن لزوم بررسی عملکرد هشت ساله این برنامه را دوچندان می کند. در این گزارش ضمن بررسی وضعیت دریاچه ارومیه، روند پیدایش این برنامه و ساختار آن آورده شده و مورد ارزیابی قرار گرفته است. تراز دریاچه در مردادماه ۱۴۰۰ در حدود ۹/۱۲۷۰ متر می باشد که علاوه بر کاهش بیش از ۵۰ سانتی متری نسبت به مرداد سال گذشته، متاسفانه بیش از ۲۲۰ سانتی متر از برنامه اولیه احیای دریاچه(افق ۱۴۰۳) و بیش از ۱۵۰ سانتی متر از برنامه ریزی مطابق با نقشه راه به هنگام شده(افق احیا ۱۴۰۶) کمتر است و عملا با اختلاف معناداری این پروژه نتوانسته به اهداف خود دست یابد. از مهم ترین دلایل این عدم موفقیت می توان به عدم اولویت بندی پروژه ها بر مبنای اثربخشی و تخصیص اعتبارات به آن ها بر همین مبنا، عدم همکاری دستگاه های ذی مدخل با یکدیگر، عدم پایش و نظارت کافی بر اعتبارات تخصیص یافته، عدم موفقیت کلان در تغییر الگوی کشاورزی و خدمات در سطح حوضه آبریز، عدم ظرفیت سازی متناسب با پروژه در منطقه و هدف گذاری غیرواقع بینانه باتوجه به مقتضیات منطقه ای و ملی اشاره داشت.