تناسبات نیارشی گنبدخانه های دوره اسلامی با گنبد تک پوسته (قرن ۵ تا ۸ ه.ق در منطقه قزوین)

یکی از عناصر شاخص در ساماندهی فضایی شهری و بناهای اسلامی ایران، گنبدخانه است؛ که بخش مهمی از روند پیدایش و تکاملی آن، به قرن پنجم تا هشتم هجری قمری، در منطقه آذربایجان بالاخص قزوین مرتبط میگردد. بنابراین، بررسی تناسبات در قالب نیارش گنبدخانه، در جهت شناخت و بسط الگوی نظری و عملی طراحی، به عنوان ضرورتی، در فرآیند طراحی آن است. هدف از این مقاله، بررسی تناسبات نیارشی گنبدخانه ها در بازه زمانی و مکانی مشخص، در جهت شناخت بهتر پیمون بندی، در راستای شناخت الگوی کمی آنها است. بدینمنظور، شباهتها و افتراقات گنبدخانه ها در پنج نمونه ی موردی، بقعه پیر تاکستان، برج بزرگ و کوچک شمیران، کافر گنبد و مقبره سلطان ویس بررسی میگردد. روش پژوهش، تطبیقی- مقایسه ای و تحلیلی است و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، اطلاعات، نقشه های نمونه های موردی و آمارهای کمی بر اساس دسته بندی سه گانه مازه دار (بشن چهار و هشت ضلعی) و تیزه دار، حاصل گردیده است. بر اساس نتایج حاصله، در گنبدخانه با بشن مربعی شکل، ارتفاع بشن کوتاه تر از سایر نمونه ها بوده و ارتفاع چپیره بیشترین مقدار را داشته است. به طور کلی نسبت ضخامت به ارتفاع بشن بین ۰/۱۷ تا ۰/۲۴ است. نسبت ضخامت بشن به ارتفاع گنبدخانه نیز ۰/۰۹ تا ۰/۱۱ است. نسبت اندازه ضلع بشن به ارتفاع بشن در دو حالت بشن هشت ضلعی برابر ۰/۳۴ درصد بوده و در بشن چهارضلعی این نسبت به ۰/۶۴ میرسد که اطمینان معماران به بشن هشت ضلعی را میرساند. فرم هندسی چپیره نیز از تعداد اضلاع بشن تا ۱۶ ضلعی جمع میگردد. از طرفی در بخش چپیره، واگرایی آماری مشاهده میگردد. در قسمت گنبد، میانگین ضخامت گنبد با دهانه و افراز بین ۰/۱۰ تا ۰/۱۳ است؛ با افزایش دهانه، افراز نیز افزایش یافته و در درون دسته بندی، از تناسب افزایشی ۱/۲۲ برخوردار است. با وجود تمایزات در مقایسه انفرادی تناسبات نمونه های موردی، در دسته بندی های دقیق تر، الگوی کمی تعریف شده ای، قابل مشاهده است.