ایران و اسلام؛ هویت ایرانی، میراث اسلامی

ایرانی کیست و وجوه مشخصه آن کدام است؟ عناصر و مولفه‎های اساسی فرهنگ و هویت ایرانی چیست؟ چرا به‎رغم اینکه قلمرو ایرانی در طول تاریخ، سرزمین چندگانگی فرهنگ‎ها و تنوع و تحول مداوم آنها بود، یک جریان گسترده فرهنگی بر آن حاکم بوده و در عین کثرت ظاهری، وحدتی درونی موجب حفظ و بقای آن شده است؟ بی‎شک، اسلام، میراثی که از پیامبر گرامی به‎جای‎ماند، یکی از عناصر اصلی و سازنده هویت امروز ماست؛ به گونه‎ای که وقتی از فرهنگ ایرانی اسلامی سخن به‎میان‎می‎آید، منظور آن نظام فرهنگی است که عناصر دیگر را نیز در خود می‎گنجاند، زیرا ملاک خودی‎بودن در این فرهنگ، انطباق‎پذیری آن با ارزش های توحیدی یا دست‎کم عدم‎مبانیت با آن است. در مقاله حاضر، ضمن تشریح رابطه عنصر اسلامیت و ایرانیت از منظری تاریخی، چگونگی تکوین و تطور فرهنگ ایرانی، اسلامی، تثبیت و نهادینه‎شدن و سرانجام رکود و افول آن را مورد توجه قرار‎داده‎ایم. نتایج حاصل از نوشتار حاضر نشان‎دهنده آن است که ایرانیان به عنوان حلقه واسط، در تفکیک اسلام از عرب و سازگاری اندیشه‎های ایرانی و اسلامی و ارتقا و اعتلای آن نقش مهمی ایفا‎کردند و گذشته باستانی را با دین جدید پیوند زدند؛ به گونه‎ای که آمیختگی فرهنگ اسلام و ایران به حدی است که حتی برای شناخت تحولات تاریخ ایران، شناخت اسلام لازم و ضروری است.