بازشناسی تخت نشین ساسانی در میانگاه شهر اردشیرخوره؛ انگاره ای بر نیایشگاه و آتشگاه آناهیتا در تداوم سنت های پیشین

در میانگاه شهر اردشیرخوره (شهر گور)، برجی چهارگوش، سازه ای به شکل دایره و همچنین بارو و خندقی مدور قرار دارند که از شاخص ترین ساختارهای این شهر به شمار می روند؛ اما در بخش شمال شرقی شهر اردشیرخوره، مکانی به نام «تخت نشین» به شکل سکویی از سنگ های گران وزن و پاک تراش و گودالی به شکل آبگیر باقی مانده است که افراد مختلفی از سده­های اولیه اسلامی تا امروز، به چیستی و کارکرد آن پرداخته اند. با این حال، هنوز دیدگاه های متفاوتی درباره این مجموعه مطرح است؛ برای نمونه چهارتاقی واقع بر روی سکوی تخت نشین با نام هایی مانند آتشگاه، قصر، طربال، آتشکده، دکان، آتشخانه، کوشک، ایران کیاخره، ایوان، دکه، ایران گرده، کاخ، عمارت، برج، خانه، چهارطاق و زیگورات نامیده شده است. افزون بر این، آبگیر کنار سکو نیز چشمه، غدیر، حوض آب، آب انبار و آب نما نام گذاری شده است. این اسامی متفاوت نمایانگر ناشناختگی و ابهام در ماهیت ساخته های مجموعه تخت نشین است. تخریب بخش عمده ای از ساختمان های مجموعه تخت نشین و پنهان ماندن بقایای آن در زیر آوار در گذر زمان، سبب شده است که در اسناد و منابع مختلف کمتر به این مجموعه توجه شود. بنابراین با نقد دیدگاه های متفاوتی که پیرامون ساخته های این بنا وجود دارند، این پژوهش با هدف بازشناسی کارکرد مجموعه تخت نشین به چگونگی ارتباط فضاها و چرایی ساخت آن در میانگاه شهر اردشیرخوره می پردازد. برای دستیابی به هدف یادشده از روش تفسیری-تاریخی با مطالعه و تحلیل منابع کتابخانه ای، به بازخوانی گزارش های باستان شناسی و سندهای تاریخی پرداخته شده است. همچنین از طریق بازدیدها و برداشت های میدانی هم اطلاعات دقیق تر و جدیدتری به دست آمدند که راهگشای پژوهش بودند. به علاوه با تحلیل کالبدی و فضایی بناهای مشابهی همچون چهارتاقی و معبد آناهیتای شهر بیشاپور به مقایسه تطبیقی چهارتاقی و حوض آب در میانگاه شهر اردشیرخوره پرداخته شده است. در نتیجه، یافته های پژوهش نشان می دهد که ساختمان روی سکو به شکل تالاری چلیپایی است که الگویی چهارتاقی دارد و در بستری هم جوار و مشرف بر حوض دست ساز در میانگاه شهر اردشیرخوره قرار گرفته است. به احتمال بر طبق گفته ابن بلخی و بقایای آوار قابل مشاهده بر روی زمین، چهارطاقی مشابهی نیز وجود داشته است که مکان آن می­تواند همجوار بنای موجود یا روبروی حوض دوم باشد. از این رو، این چهارطاقی ها به مثابه آتشگاهی پیوسته و متصل به حوض آب، ساختاری را پدید آورده­اند که نشان از الگویی رایج در شکل گیری مجموعه های آیینی دوره­ی ساسانی در ارتباط با آب و آتش مقدس دارد و این انگاره را به میان می آورد که می تواند با قرارگیری در کنار حوض آب مقدس و آتشگاه، نیایشگاهی برای ایزد بانو آناهیتا در یک مجموعه آیینی-تشریفاتی باشد.