ارزیابی عمل ژن ها و وراثت پذیری صفات مهم گیاهی برنج (Oryza sativa L.) از طریق تجزیه میانگین نسل ها

به منظور تعیین نوع عمل ژن ها و برآورد وراثت پذیری و تعداد ژن های کنترل کننده صفات مهم برنج، دو رقم برنج ایرانی به اسامی دیلمانی و سپیدرود در سال زراعی ۱۳۸۵ تلاقی داده شدند و نسل F۱ به دست آمد. پس از خودگشنی بوته های F۱ و نیز تلاقی آنها با هر دو والد در سال ۱۳۸۶، نسل های F۲، BC۱ و BC۲ تولید شدند. بذر هردو والد (P۱ و P۲) به همراه بذر نسل های F۱، F۲، BC۱ و BC۲ در سال زراعی ۱۳۸۷ در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه پژوهشی دانشکده علوم کشاورزی دانشگاه گیلان کشت شدند و یازده صفت گیاهی شامل ارتفاع بوته، طول خوشه، تعداد خوشه در بوته، تعداد خوشه چه در خوشه، تعداد دانه در خوشه، تعداد خوشه چه پوک در خوشه، درصد باروری خوشه، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، روز تا ۵۰ درصد گل دهی و روز تا رسیدگی کامل مورد ارزیابی قرار گرفتند. با توجه به معنی دار شدن میانگین مربعات بین نسل ها برای تمامی صفات به غیر از وزن هزار دانه و تعداد دانه در خوشه، تجزیه میانگین نسل ها برای برآورد عمل ژن ها و وراثت پذیری صفات انجام شد. نتایج حاصل نشان داد که برای صفاتی مثل روز تا ۵۰ درصد گلدهی و روز تا رسیدگی کامل دانه، عمل افزایشی ژن ها مهم تر از عمل غالبیت و برای سایر صفات مورد مطالعه به غیر از عملکرد دانه که در آن هر دو اثر افزایشی و غالبیت نقش داشتند، عمل غالبیت ژن ها مهم تر از افزایشی بود. در توارث صفات ارتفاع بوته، تعداد خوشه چه پوک در خوشه و عملکرد دانه علاوه بر عمل افزایشی و غالبیت ژن ها، اثرات متقابل اپیستازی نیز موثر بودند. برآورد درجه غالبیت ژن ها نشان داد که صفات روز تا ۵۰ درصد گلدهی، روز تا رسیدگی کامل و عملکرد دانه تحت کنترل غالبیت نسبی ژن ها، طول خوشه تحت کنترل غالبیت کامل ژن ها و سایر صفات مورد مطالعه تحت کنترل فوق غالبیت ژن ها قرار دارند. میانگین وراثت پذیری عمومی صفات از ۳۶/۰ برای طول خوشه تا ۸۲/۰ برای روز تا ۵۰ درصد گل دهی و میانگین وراثت پذیری خصوصی صفات از ۰۷/۰ برای ارتفاع بوته تا ۶۹/۰ برای روز تا ۵۰ درصد گلدهی متغیر بود. میانگین تعداد ژن-های کنترل کننده صفات مورد مطالعه نیز از حداقل یک ژن برای صفات تعداد خوشه در بوته، تعداد خوشه چه در خوشه، درصد باروری خوشه و تعداد خوشه چه پوک در خوشه، تا ۲۴ ژن برای عملکرد دانه در نوسان بود. به طور کلی با توجه به وجود اثر غالبیت ژنی در کنترل بیشتر صفات مورد مطالعه، تولید ارقام هیبرید برای افزایش عملکرد در واحد سطح در جمعیت حاصل از تلاقی ارقام دیلمانی و سپیدرود پیشنهاد می شود. در عین حال، نظر به اینکه ژن های با اثر افزایشی نیز در تبیین اکثر این صفات دخالت دارند، ابتدا استفاده از گزینش دوره ای برای تجمیع این ژن ها و گزینش لاین های با خواص زراعی مطلوب سودمند خواهد بود.