درنگی بر سوانح زندگی عبید زاکانی در تذکره ها و سنجش آن با منابع دیگر

آنچه تذکره ها درباره شاعران و نویسندگان نوشته اند، عمدتا آمیزه ای از مطالب درست و نادرست است. می توان با دقت در این متون، مقایسه آن ها با یکدیگر، و سنجش آن ها با آثار شاعران و نویسندگان و دیگر منابع هم ارز برخی از خطاها در تاریخ ادبیات فارسی را رفع و پاره ای از ابهام ها را حل کرد. در مقالهحاضر به بررسی «عبید زاکانی» در تذکره ها  پرداختیم. به نظر می رسد آنچه در این متون آمده همه از یک روایت سرچشمه گرفته، و هر بار بخشی از آن در این منابع با تغییراتی تکرار شده است. از میان تذکره ها دو تذکره را اصل قرار دادیم و سایر تذکره ها و منابع دیگر را در پرتو آن ها بررسی کردیم: تذکرهالشعراء دولتشاه سمرقندی (تالیف ۸۹۲ ق.) و خلاصهالاشعار تقی الدین کاشی (تالیف ۱۰۱۶ق.). ما در گام نخست روایت هریک ازین دو تذکره را، در ذیل عبید زاکانی، با زدودن عناصر فرعی، نقل کردیم و در گام بعدی مشترکات و تفاوت های آن ها را با یکدیگر و در حاشیه با دیگر تذکره ها مقایسه کردیم. در این راه از کلیات عبید، دیوان ها و متون تاریخی سده هشتم و نهم و نوشته های معاصران بهره بردیم و کوشیدیم تا ازین طریق میزان اصالت و اعتبار و درستی یا نادرستی مهم ترین گزاره های آمده در تذکره های فارسی در باب عبید را نشان دهیم و با این کار گامی در روشن شدن سوانح زندگی عبید برداریم. در پایان از میان آگاهی های مورد بررسی شاگردی عبید نزد عضدالدین ایجی، گورجای و سال وفات او پذیرفتنی می نمایند.