تشریفات دادرسی؛ جامه فاخر اصول یا پوسته محافظ آن؟

دسته ای از مقررات عمومی و کلی که به مثابه اصول کلی حقوقی در زمینه آئین دادرسی عمل می کنند. با نام «اصول دادرسی» شناخته می شوند و دسته ای دیگر که به نحو جزئی و تفصیلی به تشریفات، فنون و نحوه محاکمه و دادرسی توجه می کنند، «تشریفات یا فنون دادرسی» نامیده می شوند. یکی از اصول دادرسی، تشریفاتی بودن آن است و دادرسی در یک فورمالیسم قضایی جریان می یابد. تقابل اصول و تشریفات دادرسی از مسائل معروف حقوق آیینی نظام حقوقی ایران محسوب می شود. دلیل این امر نیز معافیت مرجع رسیدگی کننده از رعایت تشریفات دادرسی در پاره ای از امور و دعاوی است؛ اما اصول دادرسی در هر حال باید رعایت گردند و عدم رعایت آن ها موجب نقص رای خواهد بود. در نظر بسیاری، تشریفات اموری زائد و دست و پاگیر و قابل حذف هستند؛ قانون گذار نیز این اندیشه را در سر داشته و در دعاوی خاصی از قبیل تصرف و ا عتراض ثالث اجرایی و دعاوی موضوع ماده ۱۲ قانون زمین شهری، مرجع رسیدگی کننده را از اجرای تشریفات دادرسی معاف کرده است. گرایش به حذف تشریفات و ساده سازی فرایند دادخواهی، مختص نظام حقوقی ما نیست و در بسیاری از کشورها همچون فرانسه نیز مطرح است. اما پرسش مهمی که نیازمند پاسخ است اینکه آیا رعایت اصول دادرسی بدون وجود تشریفات ممکن است؟ بنظر می رسد تشریفات، قالب اجرای اصول و تجلی گاه آن هستند و اساسا اجرای اصول دادرسی بدون تشریفات عقلا امری ست محال حذف تشریفات، به منزله عملکرد سلیقه قضات در رسیدگی به دعاونی خواهد بود و قدرت پیش بینی روند رسیدگی و نتیجه را از اشخاص سلب می کند و همچنین امکان نظارت بر عملکرد دادرسان و فرایند رسیدگی را ناممکن می سازد. به همین جهت، تشریفات، نه تنها جامه فاخر اصول نیستند، بلکه روش اجرای اصول و تجلی گاه آن ها بوده و حتی فراتر از پوسته محافظ آن ها می باشند.