پایان نامه، مدعا، رساله

از دیدگاه ریشه شناسی، thesis از کلمه یونانی Tithenai به معنای بیان یک گزاره (placing a proposition) برگرفته شده است. در واژه نامه ها واژه ی تز (تلفظ کلمه These در فرانسه که ما در فارسی آن را به کار می بریم) به دو معنا آمده است. در معنای اول، منظور نوشتاری مبسوط برگرفته از پژوهشی فردی در موضوعی خاص است که با هدف اخذ مدرک دانشگاهی نگاشته می شود. در معنای دوم، مراد ایده یا نظریه ای است که در قالب گزاره های منطقی صورت بندی شده و با ارائه مستندات و ادله از آن دفاع می شود. در زبان فارسی برای تز در معنای نخست واژه پایان نامه و در تعبیر دوم مدعا، پیشنهاد شده است. ریشه واژه dissertation از کلمه لاتین disserere به معنی بحث و گفتگو است. در واژه نامه آن هم به معنای نوشته ای مشروح در مورد موضوعی مشخص است که برای اخذ مدرک دانشگاهی نگارش می شود. هر چند Thesis و dissertation در مراکز آکادمیک مختلف در تعابیر متفاوت و گاهی به جای هم به کار می روند، معمولا Thesis به گزارش پژوهشی که در پایان دوره کارشناسی ارشد انجام می گیرد، اطلاق می شود و Dissertation به فعالیت پژوهشی صورت گرفته طی دوره دکتری گفته می شود. علت اطلاق این دو واژه بار مفهومی متفاوت آنهاست. در Thesis فرد درباره ی موضوعی خاص به جستجو در متون می پردازد، دانش موجود را جمع آوری می کند و مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. در حالی که Dissertation پژوهشی اصیل (original) است که در آن مدعا یا نظریه ای جدید ارائه و از آن دفاع می شود. همان طور که اشاره شده thesis دو معنا دارد که در اینجا پایان نامه معادل معنای اول است، در صورتی که thesis به معنای دوم، یا همان مدعا، بخش کلیدی رساله محسوب می شود. به بیان دیگر هر رساله (Dissertation) شامل یک یا چند مدعاست. باید توجه داشت در علوم طبیعی و بخشی از علوم اجتماعی، از واژه ی مدعا کم تر استفاده می شود و به جای آن فرضیه (hypothesis) متداول است. در ایران در آیین نامه های آموزشی دوره دکتری عمومی پزشکی و دوره دکتری تخصصی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیت پژوهشی دانشجویان این دوره ها تحت عنوان پایان نامه آمده است. اما در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اغلب به فعالیت پژوهشی دانشجویان کارشناسی ارشد پایان نامه و دانشجویان دکتری کلمه رساله اطلاق شده است. در ایران رساله نویسی پیشینه ای طولانی دارد. به عنوان مثال، می توان به رساله هایی مانند رساله نبض اثر ابن سینا و رساله شرفیه اثر صفی الدین ارموی اشاره کرد. با مداقه در این سنت علمی، می توان دریافت اجتهاد و رساله با هم پیوندی تنگاتنگ دارند و آن کس دست به کار نوشتن رساله می شود که صاحب اجتهاد یعنی توانایی استنباط متون و ارائه ی نظریات بدیع و نوآورانه باشد. چنین انتظاری از دانشجویان دکترای تخصصی (PhD) هم می رود که در موضوع پژوهشی خود صاحب نظر شوند و از همین رو به دستاورد پژوهش وی بهتر است عنوان رساله اطلاق کنیم. پیشنهاد می شود با توجه به هدف و ساختار پژوهش ورزی در ایران، گزارش پژوهشی دوره کارشناسی ارشد را پایان نامه و دوره دکتری را رساله بنامیم.