سیر تکاملی نظامهای کشاورزی در ایران از آغاز تاریخ تمدن تا اوایل دوران اسلامی و پایان آل بویه (با نگاهی بر استان های خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان)

زندگی ده نشینی نزدیک به ده هزار سال پیش در خاورمیانه منجمله ایران آغاز گردید ومتعاقبا زندگی شهری در حدود شش هزار سال پیش شکل گرفت . بنابراین در طول شش هزار سال گذشته سه نوع زندگی یعنی ده نشینی ،کوچ نشینی (عشایری ) و شهر نشینی در ایران وجود داشته و هنوز وجود دارد. اما در طول این مدت- به غیر از نیم قرن اخیر و بویژه سه دهه گذشته -روستاییان اکثریت جمعیت را دارا بوده اند و حال آنکه جمعیت کوچ نشینان و شهر نشینان نسبتا کم بوده است . روستاییان نه تنها بیشترین جمعیت ایران را تشکیل می داده اند، بلکه تولید مواد غذایی به ویژه فراورده های کشاورزی را نیز در دست داشته اند. در تمام ممالک مسئله زمین و مالکیت بر آن امری است پیچیده، اما در ایران این مسئله از پیچیدگی خاصی برخوردار است . وسعت مملکت ، تنوع شرایط طبیعی ، همزیستی جوامع روستایی با عشایری ، و بالاخره حمله های مکرر اقوام خارجی ( مانند عرب، ترک، مغول و غیره) هر کدام به سهم خود اثرات زیادی بر مقوله مالکیت بر زمین داشته اند و مجموع اثرات آنها سیستم پیچیده ای از مالکیت را بوجود آورده اند. امروزه بر نویسندگان تاریخ جهان و حتی بر همه کسانی که اندک شناختی از پیشینه تمدنهای باستانی دارند، این نکته به خوبی روشن شده است که ایرانیان در پیشبرد فرهنگ و مدنیت جامعه بشری نقش بس والایی داشته اند. چنانچه آرتور پوپ در کتاب خود تحت عنوان ((شاهکارهای هنر ایران)) گفته است : ((کسانی از دانشمندان عصر ما عقیده دارند شاید ایران نخستین گهواره فرزند آدمی و مظهر تمدن بشری بوده است . کشاورزان ایرانی از اعصار بسیار دور تاریخ تا ظهور اسلام و حتی پس از آن توفیق آن را داشته اند که گونه های زیادی از رستنی های وحشی سرزمین خود را اهلی نموده و پرورش دهند، رستنی هایی که برخی از آنها ابتدا به اقوام و ملل باستانی و سپس به همراه گونه های دیگر به مسلمانان معرفی گردیدند. ابداع روشهای مناسب آبیاری و بهره وری از منابع آبهای سطحی و زیر زمینی در هریک از مناطق ایران باعث پیشرفت های چشمگیری گردیده است که بقایای سدها و شبکه های آبیاری ادوار باستان و نیز قناتهای به جای مانده از آن روزگار تاییدی است بر این مطلب ، چنانچه ((هرودوت)) از چگونگی بهره وری آب رود جیحون جهت زراعت توسط ایرانیان که با بستن سد بر روی شاخه های این رود انجام گرفته ، خبر داده است . او جریان چگونگی زراعت گندم و به کار بردن کود حیوانی به منظور تقویت زمین کشاورزی توسط ایرانیان را در کتاب ((تاریخ هرودوت)) ذکر کرده است . در تاریخ بعد از اسلام و در میان حکومت های ایرانی ، می توان از صفاریان، سامانیان و آل بویه یاد کرد که در ترویج علم و اندیشه و بزرگداشت فلاسفه و دانشمندان و حمایت از زبان و ادب فارسی کوشا بودند. در این مقاله پس از ارائه مختصری از چگونگی و دلایل تاریخ مهاجرت اقوام آریایی به ایران، به بیان کشاورزی در ایران باستان، دین زرتشت و کشاورزی ،کشاورزی در دوران هخامنشی ، اشکانی ، سلوکیه ، ساسانیان، کشاورزی با ظهور اسلام و تاثیر حاکمیت اعراب بر کشاورزی ایران، کشاورزی دوران اسلامی در ایران مستقل صدر اسلام تا دوران آل بویه ، قنات و تاریخچه آن، معرفی کتابهای کشاورزی در ایران باستان تا دوران آل بویه و ... می پردازد. شیوه گردآوری مطالعه از منابع کتابخانه ای و ... می باشد که تجربه چهار دهه تحصیل تدریس و مطالعهمباحث جامعه شناسی و مردم شناسی روستایی کشاورزی و عشایری توسط نویسنده در نوشت آن یاری فراوانی نموده استو در ضمن عکسهای میدانی پژوهش از آتار باستانی کشاورزی در استانهای خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان در آنتوسط نویسنده گنجانده شده است.