تحلیل پیوندهای زبان عرفان و زبان عامه در آثار احمد جام نامقی

نثر عرفانی در سنجش با شعر به سبب حضور خود­آگاهی بیش تر، برای واکاوی مولفه­ های زبان عرفان منبعی دقیق تر به ­شمار می ­رود. بسیاری از هنجارهای این زبان گرچه به ظاهر در خدمت بیان حقایقی پیچیده و ناگفتنی است؛ اما یک سره از ویژگی­ های زبان عامیانه گسسته نیست. این پیوند در گونه ادبی «گفتارنوشت­» عمیق­تر و آشکارتر است. احمد جام ­نامقی از عارفان سخنور سده پنجم و ششم است که آثار مکتوب او حاصل گفتارهایی شفاهی برای مخاطبان خاص و عام بوده ­است. زبان آثار وی ساده و غالبا معطوف به زبان عامه مردم است. در نوشتار حاضر کوشش شده است به روش توصیفی- تحلیلی با پیش چشم داشتن ویژگی ­های زبان عرفان و زبان عامیانه، همانندی ­ها و پیوندهای این دو زبان در آثار احمد جام بازشناسی و تحلیل شود. بدین منظور متن ­های شش­ گانه مجالس احمد جام بازخوانی و مولفه ­های نزدیک به ­هم در این دو زبان همراه با شواهد آن استخراج شد. گرچه در نگاه نخست چنین می­ نماید که بیان ­ناپذیری حقایق عرفانی موجب پیچیدگی زبان سخنوران صوفیه است؛ اما با وجود پیچیدگی برخی از آثار عرفانی، پاره­ای از این متون با زبان روزمره مردم و عناصر آن پیوندی عمیق دارد. یافته ­ها نشان می­ دهد از میان ویژگی های زبان عرفان آهنگین­ بودن، روایت گری، آشنایی­زدایی، چندمعنایی و نزدیکی به زبان مردم در گونه­ های گفتارنوشت به ترتیب با ویژگی هایی چون شعر و مثل، تمثیل و حکایت، هنجارگریزی آوایی و دستوری، کنایه و واژگان و اصطلاحات خاص لهجه در زبان عامه قابل تطبیق است. افزون بر این صراحت لحن در زبان شیخ جام که سرشار از حس شفقت، تندی، گزندگی و پریشانی است متاثر از صراحت و شفافیتی است که در زبان عامه نسبت به سطوح دیگر زبان بیش تر نمودار است.