تنوع زیستی بومسازگان حرای خلیج فارس و دریای عمان؛ روش تلفیقی برای ارزیابی شرایط حال و ارائه راهکار حفاظتی برای آینده

امروزه کارکرد بوم سازگانها و خدماتی که برای ما فراهم می کنند از اهمیت فزاینده ای برخوردار است ، به همین دلیل دانشمندان بومشناسی در تلاشند تا با شناخت تمام جنبه های بوم سازگانها در راستای حفظ یکپارچگی و بهبود عملکردی آنها قدم بردارند. گونه های مختلف هر کدام عملکرد خود را در زنجیره انتقال ماده و انرژی در جهت پایداری بوم سازگان انجام می دهند، تا در نهایت یک بوم سازگان با پایداری خدمات خود را ارائه دهد، بنابراین نیاز است انسان نیز نقش خود را با شناخت همه جانبه بوم سازگانها در راستای آنها قدم بردارد. خلیج فارس و دریای عمان جزو اکوبیومها با ارزش حفاظتی بالا هستند که حدود ۲۸۴۰ کیلومتر خط ساحلی در جنوب ایران را شامل می شوند. تهدیدهای متعدد انسانزاد سبب شده است تا زیست بوم خلیج فارس به عنوان منطقه ای "در معرض خطر جدی " توسط اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و صندوق جهانی حیات وحش معرفی شود. انواع متنوعی از بومسازگانها در طول سواحل این دو بدنه آبی وجود دارند که سبب افزایش تنوع زیستی در این دو بنده آبی شده اند. جنگل های حرا یکی از غنی ترین و پرتولیدترین بوم سازگان در این منطقه است که پراکنش پراکنده و البته وسیعی از خلیج گواتر در شرقی ترین نقطه دریای عمان تا خور موسی در شمالی ترین نقطه خلیج فارس دارند. با استفاده از تصاویر طیف ترکیبی ماهواره سنتیل ۲ و از طریق روش شاخص نباتی تقویت شده مساحت پوشش گیاهی برای هر منطقه محاسبه و با نقشه های پوشش گیاهی برای هر منطقه تهیه شدند. خلیج فارس و دریای عمان با مجموع حدود ۱۷۶ کیلومتر مربع از جنگل های حرا است و ایران با داشتن حدود ۷۷کیلومترمربع جنگل حرا که در ۴۱ منطقه پراکنش دارند دارای بیشترین پوشش طبیعی از رویشگاه های حرا در بین کشورهای منطقه است . در ایران وسیع ترین رویشگاه حرا در "ذخیرهگاه زیست کره حرا" با وسعت حدود ۵۶ کیلومترمربع محصور مابین ساحل شمالی قشم و ساحل بندر خمیر است . به دلیل محدودیت های بیوجغرافیایی و تنش های محیطی منطقه ای ، تنها دو گونه از ۷۰گونه درختانی که به نام کلی حرا شناخته می شوند در خلیج فارس و دریای عمان حضور دارند؛ Avicennia marinaمعروف به حرا و Rhizophora mucronata معروف به چندل است . بیش از ۹۷ درصد از پوشش این جنگل ها مربوط به درخت حرا است ، درحالی که چندل به صورت طبیعی در خور آذینی (پراکنش گسترده) و در تیاب (اندک و پراکنده) رشد می کند و در لافت و طبل هم به تعداد محدود کاشته شده است . ساختار رویشگاه های حرا با استفاده از کوارداتهای ۱۰ متر ۱۰ متر با ثبت تعداد، اندازهگیری ارتفاع درخت ، ارتفاع و قطر تاج پوش، ارتفاع و قطر برابر سینه درختان، و بیومتری برگها، بعلاوه جمع آوری داده های اسنادی برای هر منطقه بدست آمد. برای بررسی تنوع زیستی درشت بی مهرگان کفزی تعداد ۷۵ ایستگاه از حرای قشم -خمیر تا حرای گواتر-باهو انتخاب شدند که شامل منطقه پوشش درختان حرا، منطقه ریشه های هوایی و منطقه بستر گلی به سمت ساحل بود. در هر ایستگاه با استفاده از کوادرات فلزی ۲۵ در ۲۵ سانتیمتر در سه تکرار رسوبات جمع آوری و برای جداسازی موجودات از طریق الک هایی با چشمه تور ۵۰۰ میلی متری وآب دریا مورد شستشو قرار گرفتند. برای دقت بیشتر در جداسازی نمونه ها رسوبات باقی مانده در الک به آزمایشگاه منتقل و نمونه ها در آزمایشگاه جداسازی و مورد شناسایی قرار گرفتند. برای هر ایستگاه نمونه برداری داده های محیطی شامل دانه بندی ، TOM، TOC رسوبات و دما، pH، شوری و میزان اکسیژن محلول آب جمع آوری شدند. در مجموع ۱۴۵ گونه از درشت بی -مهرهگان جمع آوری شد که شامل نرمتنان (۸۵ گونه )، سخت پوستان (۳۵ گونه ) و کرمهای پرتار (۲۵ گونه ) است . حرای قشم -خمیر با داشتن ۱۳۰ گونه دارای غنای گونه ای بیشتری نسبت به سایر مناطق بود. غنای گونه ای ، تنوع زیستی (شاخص شنون-وینر)، یکنواختی (پیلو) و تنوع کارکردی (راو) در زیستگاه دارای پوشش گیاهی بیشتر از زیستگاه بدون پوشش گیاهی بود که این میتواند به علت پیچیدگی زیستگاهی به سبب حضور درختان باشد، درحالی که تفاوت فصلی شاخص های تنوع زیستی معنادار نبودند. مهمترین عوامل تاثیرگذار روی فراونی و پراکنش بی مهرهگان کفزی ، دانه بندی و میزان مواد غذایی در دسترس بود. فراوانترین گونه ها از سخت پوستان خرچنگ های Opusia indica، Manningis arabicum، Parasesarma persicum و Nasima dotilliformis بودند. از پرتاران دو گونه Perinereis persica و Simplisetia qeshmensisفراوان و غالب بودند. نرمتان غالب شامل شکم پایان Pirenella singulata،.Assimina spp، Iravadia quadrasi ودوکفه ای ها Arcuatula senhousia، Ervilia scaliola و Barbatia trapezina هستند. تنوع تبارشناختی خرچنگ -های حرا با استفاده از دو نشانگر CO۱ و ۱۶S نشان داد که میزان تنوع تبارشناختی مورد مشاهده کمتر از تنوع تبارشناختی مورد انتظار است که نشان از نقش پررنگ پالایش محیطی در مقایسه با رقابت در شکل گیری تنوع زیستی است . گونه های مهم از نظر تنوع تبارشناختی شامل Manningis arabicum, Sylla cerata, Ilyograpsus rizophorae, Portunus segnis, Nasima dotiliformis, and Parasesarma persicum که باید مورد توجه و حفاظت بیشتر قرار گیرند. مدلسازی مطلوبیت زیستگاه و تغییرات اقلیمی برای ۱۱ گونه از خرچنگ های حرا با فراوانی و اهمیت تبارشناختی بالا انجام گرفت که نتیجه نشان داد که گونه های بومی مانند Austruca iranica و Parasesarma persicum با کاهش مساحت زیستگاه و Opusia indica و Manningis arabicum با افزایش مساحت زیستگاه مطلوب مواجه خواهند شد. در آخر رابطه خطی تنوع گونه ای -تنوع کارکردی -تنوع تبارشناختی نشان از نقش منحصربه فرد اغلب گونه ها در عملکرد و جایگاه ویژه آنها در درخت تبارشناختی است که خود نشان از حساس و شکننده بودن بومسازگان حرای خلیج فارس و دریای عمان است .