مطالعات سند ملی آمایش سرزمین مطالعه آینده نگاری توسعه سرزمین (جلد اول :اهداف بنیادین و چشم انداز)

مقدمه
سند ملی آمایش سرزمین، سندی بلندمدت و راهبردی است که به عنوان نقشه راه توسعه فضایی کشور، خطوط کلی سازماندهی فضای سرزمینی و خطمشیهای توسعه کالبدی را مقدر ساخته و با بهرهگیری از سیاستهای کلی نظام، اصول و جهتگیریهای آمایش سرزمین به توسعه متعادل و توزیع عادلانه جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین میپردازد. گزارش پیش رو نیز به منظور کمک به کسب آمادگی مناسب برای رویارویی با شرایط پرمخاطره آینده، سازماندهی حرکت توسعه فضایی کشور به سمت آینده، انتظامبخشی جریانهای موثر بر توسعه سرزمین و ایجاد بستر مفاهمه، تعام و همافزایی میان بخشها در مداخلات فضایی در قلمروهای مختلف سرزمین، به دنبال ترسیم سازمان فضایی مطلوب توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ است. در این راستا جهت نگاشتن آینده سرزمین و تغییرات محتم در زمینههای گوناگون در افق ۱۴۲۴، از یکی از استفاده میشود. در حقیقت امروزه با پیشرفت روزافزون » آیندهنگاری «متاخرترین رویکردهای برنامه ریزی با نام علم و فناوری در جهان و تغییرات پیشآمده در حوزههای گوناگون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیط زیستی سبب افزایش سطح خطرپذیری و عدم قطعیت در اتخاذ تصمیمهای مناسب در زمینه ها و برنامههای راهبردی و عملیاتی شده است. علاوه بر این، برنامهریزی برای آینده بر اساس نیازهای فعلی و یا کمبودهای فعلی، سرمایه مناسبی جهت حضور موفق در جهان آینده نیست و برای ایفای نقش در آینده ضرورت دارد با اتکا به رویکردهای جدید برنامهریزی، بهطور جدی پیشرانهای توسعه و تحولات آینده بر اساس کلانروندها و روندهای ناپیوسته، سناریوسازی شده و متناسب با قابلیتها و توانمندیهای جامعه به واکاوی مسائ چالشبرانگیز کنونی و آینده و همچنین برنامهریزی برای حضور موفق در آینده اقدام شود. به مفهوم دیگر امروز ادبیات برنامهریزی از مفاهیم پیشبینی، آیندهنگری و کشف آینده عبور کرده و به حوزه آیندهنگاری با وظیفه نگاشت آینده و ساخت آن، رسیده است و آیندهپووهان به بازیگران کلیدی در فرایند خلق چشماندازهای ملی تبدی شدهاند. بدین منظور جهت تدوین و تبیین بخش آیندهنگاری سند ملی آمایش سرزمین، طی دو مجلد با اتکا بر تجارب و رویکردهای نوین در این عرصه، سعی در اثربخشی و تحقق هرچه بهتر برنامهریزی آمایش سرزمین در راستای خلق آینده مطلوب کشور شده است.
جلد اول با عنوان «آیندهنگاری سند ملی آمایش سرزمین: اهداف بنیادین و چشمانداز» از سه بخش کلی تشکیل شده است در بخش اول این گزارش با عنوان «مقدمه ای بر آینده نگاری سند ملی آمایش سرزمین» ابتدا به منظور دستیابی به درک گستردهتر از آیندهنگاری و شناسایی ویوگیها، روشها و رویکردهای مرتبط با این حوزه، به واکاوی و تشریح ریشهها و بنیانهای فلسفی آیندهنگاری پرداخته شده و سپس مفاهیم کلیدی آیندهنگاری با مطالعه منابع و اسناد گوناگون پیرامون این حوزه تشریح شده است. در انتها نیز جایگاه و اهداف آیندهنگاری در برنامهریزی آمایش سرزمین تشریح و ارتباط این دو مقوله با یکدیگر تبیین شده است. در بخش دوم با عنوان «شناسایی اهداف بنیادین» در ابتدا شیوه دستیابی به این اهداف بررسی و سپس به تدوین و در در بخش سوم نیز با عنوان «تبیین چشمانداز سند ملی آمایش سرزمین» به تشریح آنها پرداخته شده است.
ابتدا مبانی نظری پیرامون چشمانداز و روشهای چشماندازسازی تشریح شده و سپس با مطالعه و بررسی اسناد و منابع ورودی چشمانداز که شام اسناد فرادست، اسناد آمایش استانها، اسناد توسعه فضایی سایر کشورها و ... هستند، کلیدواژگان مهم این منابع احصاء و مورد بررسی قرار گرفته است. درنهایت با تکیه بر اطلاعات به دست آمده، به تدوین بیانیه چشمانداز سند ملی آمایش سرزمین در افق ۱۴۲۴ پرداخته شده است.

تنظیم روابط بین عوام انسانی، اقتصادی و محیطی با انگیزه بهرهمندی از سرزمین در جهت استفاده شایسته و پایدار از توان انسانی و طبیعی، مورد توجه آمایش سرزمین است. به بیانی دیگر، آمایش سرزمین به دنبال چیدمان سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی برای تحقق مطلوبترین، عادلانهترین و پایدارترین سازمان فضایی در سرزمین است. در این راستا، بدیهی است که آمایش سرزمین در چارچوب اصول مصوب، از طریق حفاظت کاربریهای پایدار اراضی، افزایش بهرهوری، کارایی و بازده اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت، برقراری تعادل و توازن در برخورداری از سطح معقول توسعه و رفاه در تمام مناطق جغرافیایی، ایجاد و تحکیم پیوندهای اقتصادی درون و برون منطقهای و هماهنگسازی تاثیرات فضایی– زمانی سیاستهای بخشی، استانی، منطقهای و ملی بهگونهای عم کرده تا بتواند اهداف چشمانداز بلندمدت توسعه کشور و مدیریت یکپارچه سرزمین را بهصورت تحققپذیر، متوازن، پایدار و عادلانه عملی سازد. درمجموع میتوان چنین بیان داشت که آمایش سرزمین نوعی برنامهریزی فضایی راهبردی است که با بهرهمندی از خرد،
دانش و بینش سرزمینی، به دنبال تحقق موارد ذی است:
 توسعه فضایی متعادل و متوازن سرزمین با رعایت توان اکولوژیک؛
 حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین؛
 بهرهوری بهینه از سرزمین، متناسب با ظرفیتهای فضایی و موقعیت مکانی همچون هاب ارتباطی و اقتصاد
دریاپایه؛
 توجه ویوه به قلمروهای خاص سرزمینی؛
 کاهش اختلاف در بهرهمندی نواحی و اقوام گوناگون کشور از مواهب توسعه؛
 ارتقاء بهرهوری و کارایی اقتصادی؛
 ارتقاء رقابتپذیری بینالمللی، مبتنی بر فعالسازی مزیتهای مغفول مانده و خلق مزیتهای جدید سرزمینی
و
 ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان همه مناطق کشور.
با عنایت به اهمیت موضوع آمایش سرزمین، ضرورت و نقش آن در نظام برنامهریزی همواره مورد تاکید نظام برنامهریزی؛ بهویوه سازمان برنامه و بودجه کشور بوده، به نحوی که در پنج دهه گذشته، چهار دوره مطالعات آمایش سرزمین در کشور تجربه شده است. در ادامه تلاشهای صورت گرفته برای تدوین سند ملی آمایش سرزمین؛ در دوره اخیر، پس از آغاز بهکار دولت تدبیر و امید و احیای سازمان برنامه و بودجه کشور، با توجه به اهمیت موضوع و با استناد به تکلیف قانونی ماده ۲۰ قانون برنامه ششم توسعه، تدوین سند ملی آمایش سرزمین مدنظر قرار گرفته و انجام آن به مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری واگذار گردید.
پس از محول شدن تهیه سند ملی آمایش سرزمین به مرکز پووهشهای توسعه و آیندهنگری، بهمنظور بهره- مندی حداکثری از مجموعه مطالعات و گزارشهای انجام شده در کشور؛ بهرهگیری از تمام اندوخته دولت و توان علمی کشور در راستای تدوین سندی جامع، بهعنوان نقشه راه توسعه بلندمدت کشور، ساختار اجرایی تدوین سند ملی آمایش با هدف عضویت معاونت وزارتخانهها و دستگاههای اجرایی ذیربط و همچنین اساتید و صاحبنظران برجسته کشور در ترکیب تمامی کارگروهها، شک گرفت. در این راستا، مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در قالب ۸۳ گروه مطالعاتی با حضور بیش از ۲۴ نفر از صاحبنظران برجسته کشور و کارشناسان مجرب در حوزههای جمعیتی، محیطزیست، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت که ماحص تلاش گروههای مختلف مطالعاتی، تدوین بیش از ۰۴ جلد گزارش پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین بوده که این گزارش بخشی از آن مجموعه است.
امید است نتایج حاص از مطالعات تدوین سند ملی آمایش سرزمین، راهنمای مناسبی برای تمامی ذینفعان بوده و نویدبخش تحقق توسعه پایدار در سرزمین ایران باشد. در پایان بر خود واجب میدانم مراتب تشکر و قدردانی صمیمانه از تمامی افرادی که در راهبری، هدایت و تدوین مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در قالب شورای مشورتی و سیاستگذاری، کمیته علمی و کمیته اجرایی سهیم بودهاند را ابزار دارم.
علیرضا آزموده اردلان
رئیس مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری