مطالعه آینده نگاری توسعه سرزمین (جلد دوم:سناریو گذاری)

امروزه با پیشرفت روزافزون علم و فناوری و تغییرات شتابان و شگرف در حوزههای گوناگون اقتصادی،
سیاسی، اجتماعی، فناوری و محیط زیستی و دشواریهای به وجود آمده پیش روی تصمیمگیرندگان در
سطوح مختلف بهخصوص سطوح ملی؛ کسب آمادگی مناسب برای رویارویی با این شرایط خاص و پرمخاطره
نیازمند مطالعه آینده و شناسایی عوامل شکلدهنده و تاثیرگذار بر آینده بوده و از طرفی با وجود ناکارآمدی
روشهای مرسوم برنامهریزی و مطرح شدن اندیشه آینده برای انسان و باور به تغییر آینده و قائل شدن
جایگاه فعال برای انسان در شکل بخشیدن به آینده، سبب شکلگیری پارادایمی با عنوان آیندهپژوهی شده
است. آیندهپژوهی درواقع به معنای فرایندی سامانمند و مشارکتی برای ساخت چشماندازهای بلندمدت و
میانمدت با بهرهگیری از طیف وسیعی از مدلها و روشهاست که به دنبال ساده کردن پیچیدگیها بوده و
گمانهزنیها و خردورزیها را نهفقط در مورد یک آینده، بلکه پیرامون چندین آینده متصور میشود. در
برنامهریزی آمایش سرزمین نیز که نوعی هدایت و مدیریت راهبردی جهت تنظیم روابط انسان و فعالیت در
پهنه سرزمین است، برنامهریزی در یک دوره بلندمدت و در چارچوب اهداف و سیاستهای کلی توسعه
سرزمین صورت گرفته و نیازمند پرداختن به آینده و برنامهریزی برای آن است تا از این طریق با در اختیار
داشتن اهرم کنترل و مدیریت آینده، به معماری مطلوب سرزمین پرداخته شود. بدین سبب، در سند ملی
آمایش سرزمین به منظور آیندهنگاری سرزمین در افق ۰۰۲۰ و با توجه به شرح خدمات مصوب، مقرر شد
طی دو جلد، بخش آیندهنگاری سرزمین ایران مورد نگارش قرار گیرد. جلد اول این گزارش مربوط به تدوین
اهداف بنیادین و چشمانداز توسعه فضایی سند ملی آمایش سرزمین و جلد دوم نیز مربوط به سناریونگاری و
نام دارد، در » سناریونگاری « تدوین راهبردهای پابرجا در سند ملی آمایش سرزمین است. در جلد دوم که
ابتدا با تشریح مدلها و روشهای متعدد آیندهنگاری، روش مقتبس از این مطالعات مقدماتی که مناسب و
شایسته سند ملی آمایش سرزمین بوده، گزینش شده و سپس به سناریونگاری سند ملی آمایش سرزمین
پرداخته میشود. بخش سناریونگاری نیز مشتمل بر چهار مرحله اصلی است؛ در مرحله اول ضمن بازشناسی
روندها و کلانروندهای حاصل از مطالعات بخشهای مطالعاتی در زمینههای گوناگون، به تحلیل و تشریح
آنها پرداخته میشود. مرحله دوم عوامل کلیدی و نیروهای پیشران موثر بر توسعه فضایی سرزمین شناسایی
و احصاء شده و بر مبنای نتایج حاصل از این مرحله و در مرحله سوم به تحلیل اهمیت و عدم قطعیت
پیشرانها بر اساس روشهای منتخب پرداخته خواهد شد. درنهایت در مرحله چهارم با توجه به نتایج
قسمتهای پیشین، سناریونویسی سند ملی آمایش سرزمین انجام میشود.

تنظیم روابط بین عوام انسانی، اقتصادی و محیطی با انگیزه بهرهمندی از سرزمین در جهت استفاده شایسته و پایدار از توان انسانی و طبیعی، مورد توجه آمایش سرزمین است. به بیانی دیگر، آمایش سرزمین به دنبال چیدمان سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی برای تحقق مطلوبترین، عادلانهترین و پایدارترین سازمان فضایی در سرزمین است. در این راستا، بدیهی است که آمایش سرزمین در چارچوب اصول مصوب، از طریق حفاظت کاربریهای پایدار اراضی، افزایش بهرهوری، کارایی و بازده اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت، برقراری تعادل و توازن در برخورداری از سطح معقول توسعه و رفاه در تمام مناطق جغرافیایی، ایجاد و تحکیم پیوندهای اقتصادی درون و برون منطقهای و هماهنگسازی تاثیرات فضایی– زمانی سیاستهای بخشی، استانی، منطقهای و ملی بهگونهای عم کرده تا بتواند اهداف چشمانداز بلندمدت توسعه کشور و مدیریت یکپارچه سرزمین را بهصورت تحققپذیر، متوازن، پایدار و عادلانه عملی سازد. درمجموع میتوان چنین بیان داشت که آمایش سرزمین نوعی برنامهریزی فضایی راهبردی است که با بهرهمندی از خرد،
دانش و بینش سرزمینی، به دنبال تحقق موارد ذی است:
 توسعه فضایی متعادل و متوازن سرزمین با رعایت توان اکولوژیک؛
 حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین؛
 بهرهوری بهینه از سرزمین، متناسب با ظرفیتهای فضایی و موقعیت مکانی همچون هاب ارتباطی و اقتصاد
دریاپایه؛
 توجه ویوه به قلمروهای خاص سرزمینی؛
 کاهش اختلاف در بهرهمندی نواحی و اقوام گوناگون کشور از مواهب توسعه؛
 ارتقاء بهره وری و کارایی اقتصادی؛
 ارتقاء رقابت پذیری بینالمللی، مبتنی بر فعالسازی مزیتهای مغفول مانده و خلق مزیتهای جدید سرزمینی
و
 ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان همه مناطق کشور.
با عنایت به اهمیت موضوع آمایش سرزمین، ضرورت و نقش آن در نظام برنامهریزی همواره مورد تاکید نظام برنامهریزی؛ بهویوه سازمان برنامه و بودجه کشور بوده، به نحوی که در پنج دهه گذشته، چهار دوره مطالعات آمایش سرزمین در کشور تجربه شده است. در ادامه تلاشهای صورت گرفته برای تدوین سند ملی آمایش سرزمین؛ در دوره اخیر، پس از آغاز بهکار دولت تدبیر و امید و احیای سازمان برنامه و بودجه کشور، با توجه به اهمیت موضوع و با استناد به تکلیف قانونی ماده ۲۰ قانون برنامه ششم توسعه، تدوین سند ملی آمایش سرزمین مدنظر قرار گرفته و انجام آن به مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری واگذار گردید.
پس از محول شدن تهیه سند ملی آمایش سرزمین به مرکز پووهشهای توسعه و آیندهنگری، بهمنظور بهره- مندی حداکثری از مجموعه مطالعات و گزارشهای انجام شده در کشور؛ بهرهگیری از تمام اندوخته دولت و توان علمی کشور در راستای تدوین سندی جامع، بهعنوان نقشه راه توسعه بلندمدت کشور، ساختار اجرایی تدوین سند ملی آمایش با هدف عضویت معاونت وزارتخانهها و دستگاههای اجرایی ذیربط و همچنین اساتید و صاحبنظران برجسته کشور در ترکیب تمامی کارگروهها، شک گرفت. در این راستا، مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در قالب ۸۳ گروه مطالعاتی با حضور بیش از ۲۴ نفر از صاحبنظران برجسته کشور و کارشناسان مجرب در حوزههای جمعیتی، محیطزیست، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انجام پذیرفت که ماحص تلاش گروههای مختلف مطالعاتی، تدوین بیش از ۰۴ جلد گزارش پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین بوده که این گزارش بخشی از آن مجموعه است.
امید است نتایج حاص از مطالعات تدوین سند ملی آمایش سرزمین، راهنمای مناسبی برای تمامی ذینفعان بوده و نویدبخش تحقق توسعه پایدار در سرزمین ایران باشد. در پایان بر خود واجب میدانم مراتب تشکر و قدردانی صمیمانه از تمامی افرادی که در راهبری، هدایت و تدوین مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در قالب شورای مشورتی و سیاستگذاری، کمیته علمی و کمیته اجرایی سهیم بودهاند را ابزار دارم.
علیرضا آزموده اردلان
رئیس مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری