قیاس یا ناز

ماجرای ابلیس در تاریخ عرفان و تصوف اسلامی بسیار پرمناقشه و مخاطره آمیز است. مساله ی نافرمانی او در امر سجده بر آدم همواره موضوع بحث بسیاری از عرفای مسلمان بوده است. گروهی از بزرگان عرفان و تصوف دیدگاهی بر خلاف دیدگاه رایج درباره ی ابلیس دارند و به دفاع از او و حتی تبرئه ی او پرداخته اند. در این نوشته، با بهره گیری از اسناد و منابع در دسترس، تفاوت ها و تشابه های آراء و افکار دو تن از آنان، مولانا جلال الدین بلخی و عین القضات همدانی،درباره ی ابلیس بررسی می شود. نتیجه ی این بررسی نشان می دهد که عین القضات همدانی مبلغ و گسترش دهنده ی نظریه ی دفاع از ابلیس است و با دلایل عرفانی به تبرئه ی او پرداخته و او را مورد احترام و تکریم قرار می دهد و در ستایش عمل او (عشق خالص به معبود و برنگشتن از حق و توجه نکردن به غیر او) داد سخن می دهد. در مقابل، مولانا جز در موارد بسیار اندک دیدگاهی متفاوت با او دارد.مولانا در اغلب موارد ابلیس را رانده شده ی درگاه الهی و دشمن دیرین انسان می داند که همواره در پی اغوای آدم و فرزندان اوست.