بررسی روابط منبع و مخزن گندم (Triticum aestivum L) در شرایط متفاوت محیطی

چکیده مقدمه: گندم زمستانه بیش­ترین اهمیت را در سیستم­ های زراعی ایران دارد. شناخت روابط منبع و مخزن در فرآیند تولید مواد اصل از فتوسنتز در گندم می­ تواند در شناخت خصوصیات فیزیولوژیکی مناسب برای تغییر عملکرد دانه استفاده شود. کاهش تعداد دانه برای مطالعه روابط منبع و مخزن به شرطی با موفقیت همراه است که منبع محدودکننده باشد. اگر در روند انتقال مواد حاصل از فتوسنتز مانعی نباشد، عملکرد واقعی در اثر ظرفیت مخزن و یا محدودیت شیره پرورده و سهم انتقال مجدد ماده خشک به مخازن در گندم به ماده خشک اندام ­های رویشی در مرحله گرده ­افشانی بستگی داشته و ماده خشک بیش­تر اندام­ ها در مرحله ذکر شده به افزایش حرکت مجدد مواد ذخیره­ای به دانه ­ها منجر می شود. هدف از این مطالعه بررسی ارتباط مراحل فنولوژیکی با عملکرد گندم با توجه به روابط منبع و مخزن در شرایط متفاوت محیطی می­ باشد. مواد و روش ها: به­ منظور مطالعه ارتباط مراحل فنولوژیکی با عملکرد گندم با توجه به روابط منبع و مخزن در شرایط متفاوت محیطی آزمایشی به ­صورت فاکتوریل بر پایه بلوک ­های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل چهار رقم گندم (بکراس روشن، پیشتاز، چمران و مهدوی) و چهار تاریخ کاشت (اول آبان، ۲۵ آبان، ۲۰ آذر و ۱۵ دی) بود. این پژوهش در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی سبزوار اجرا شد. نتایج: نتایج نشان داد که در سال اول روز از پنجه ­زنی تا طویل شدن ساقه با تاخیر در کاشت (از ۲۵ آبان تا ۱۵ دی) ۸۵ روز کاهش یافت. تاخیر در کاشت باعث کاهش زمان تا رسیدن به گرده­ افشانی شد؛ بنابراین هم زمان تولید ماده خشک قابل انتقال و هم تولید آغازی­ های سنبله، سنبلچه و گلچه (مخازن) را کاهش داد در نتیجه بر روابط منبع و مخزن تاثیر گذاشت. با افزایش میانگین دمای گرده ­افشانی تا رسیدگی فیزیولوژیکی مشخص شد که حرکت مجدد ماده خشک نیز کاهش یافت. رابطه تعداد دانه در مترمربع با حرکت مجدد ماده خشک از ساقه به­ صورت خطی بود که نشان دهنده تاثیر مثبت تعداد و حجم مخزن بر تولید منبع و افزایش حرکت مجدد ماده خشک بود. درصد حرکت مجدد هم با افزایش تعداد دانه در مترمربع افزایش یافت؛ ولی از حدود ۲۰۰۰۰ دانه در مترمربع به بعد روند نزولی داشت. با تولید دانه بیشتر از ۲۰۰۰۰ عدد، در نتیجه مواد قبل از گرده ­افشانی صرف تولید آغازی­ های تولید دانه شد؛ لذا ماده خشک کمتری ذخیره شده و در زمان پر شدن دانه به نسبت ذخیره کمتری موجود بود تا از طریق حرکت مجدد به دانه انتقال یابد. نتیجه­ گیری: با افزایش زمان گرده ­افشانی تا رسیدگی فیزیولوژیکی حرکت مجدد ماده خشک از ساقه به­ صورت خطی افزایش یافت. دما نیز طول این دوره را کاهش داد و طول دوره پر شدن دانه در تاریخ کاشت ­های آخر کاهش یافت؛ بنابراین دما با تاثیر بر کاهش طول دوره پر شدن دانه می ­تواند بر حرکت مجدد ماده خشک ذخیره شده قبل از گرده‎افشانی نیز موثر باشد. دمای قبل از گرده ­افشانی از یک طرف آغازی­ های تعداد دانه را کاهش داد و از طرفی تولید ماده خشک در این دوره کم شد بنابراین از این طریق می تواند بر روابط منبع و مخزن موثر باشد.