بیلان آبی و نقش مولفه بارش در برآورد استعداد رویشی شن زارهای مناطق بیابانی (مطالعه موردی: منطقه سبزوار)

چکیده: شن زارهای کشور با وسعتی قریب به ۵/۴ میلیون هکتار به عنوان یکی از مهمترین عوارض مناطق بیابانی از جنبه های مختلف حائز اهمیت می باشند. شن زارها به جهت خصوصیات ویژه هیدرولوژیکی، ضمن حفظ و ذخیره سازی مناسب رطوبت توام با عرضه مناسب آن، قابلیت تبدیل شدن به بیشه زار و حتی کشتزار را دارا می باشند. این امکان زمانی به خوبی فراهم می گردد که درک صحیح از وضعیت رطوبت و بیلان آبی در شن زار وجود داشته باشد. بنابراین در راستای تعیین قابلیت رویشی شن زار، مطالعه بیلان آبی و تعادل رطوبت امری ضروری است. به منظور بررسی استعداد رویشی شن زارهای منطقه سبزوار به کمک بیلان آبی، تپه های شنی محدوده روستای دولت آباد به عنوان سایت ثابت اندازه گیری و پایش عوامل دخیل در بیلان آبی انتخاب گردید. سپس با مطالعه مرفولوژی تپه های شنی، نمونه برداری ها و اندازه گیری ها بر روی دو نوع شن زار تثبیت شده و نیمه فعال متمرکز شد. با توجه به اندازه گیری مستقیم رطوبت افق نگهدارنده به وسیله دستگاه TDR، توزیع مناسب پروفیلی بر روی قطاع مختلف شن زار انجام و پس از ثبت ماهیانه داده های رطوبتی و حرارتی طی سال های اجرای طرح (۸۴-۱۳۸۱) و نیز استخراج و آنالیز داده های جوی (بارندگی، تبخیر و تعرق)، با بهره گیری از معادلات بیلان آبی، شن زار موصوف از نظر هیدرولوژیکی گروه بندی گردید. نتایج بررسی ها نشان داد که شن زار مورد مطالعه به لحاظ هیدرولوژیکی، در گروه شن زارهای ناتراوا طبقه بندی می گردد که در این گروه از شن زارها، نفوذ ثقلی منفی بوده و امکان تغذیه آبهای زیرزمینی وجود ندارد. بنابراین در شن زار منطقه مورد مطالعه، نزولات جوی اصلی ترین منبع تامین کننده نیاز آبی گیاهان بوده و آبهای زیرزمینی نقش موثری در جبران نیاز آبی ندارند. از این روی آنچه را که دوام و پایداری رشد نباتات را در عرصه شن زار مورد مطالعه، تضمین می نماید، چیزی جز رطوبت ذخیره شده در افق نگهدارنده شن زار حاصل از بارش های جوی نمی باشد. طبعا بهره گیری مطلوب از این ذخیره رطوبتی تابع آگاهی از نوسانات حجمی آن است که بررسی ها نشان می دهد در شرایط شن زار مورد نظر، بیشترین ذخیره رطوبت در حد ظرفیت زراعی در فصل زمستان محقق می گردد و با شروع دوره خشک، رطوبت به لایه های عمقی کشیده می شود. بنابراین تنظیم تاریخ کشت بذر و نهال گیاهان با زمان تمرکز رطوبت در لایه های سطحی (ترجیحا اسفندماه)، شرایطی را فراهم می سازد که حداقل نیاز آبی گیاهان تامین و آبیاری های تکمیلی محدود و کارآمد گردد.