کمال در مشرب عرفانی عزیزالدین نسفی *

از آنجا که دستیابی به کمال، همواره مهمترین و متعالی­ترین مقصد اهل معرفت بوده است، هر یک از آنان کوشیده­اند تا کمال را تعریف کنند و ویژگی­های اصحاب کمال را برشمارند. عزیز بن محمد نسفی، عارف قرن هفتم هجری، از جمله نویسندگانی است که درباره این موضوع به تفصیل سخن گفته و با طرح آرا و دیدگاه­های تازه­ای در این باب، به تبیین ابعاد مختلف کمال انسانی، همچون راه­های رسیدن به این مقصد، موانع و حجاب­های راه و «بلوغ و حریت» -که از اصطلاحات بدیع وی است- پرداخته است. این نوشتار در پی حل تناقضات کلامی نسفی در برخی آراء وی از جمله التزام بلوغ با حریت- که در جایی بر لزوم همراهی این دو تاکید می­کند و در جای دیگر از انسان آزاد نابالغ سخن به میان می­آورد- به اثبات این نکته می­پردازد که وی با در نظر گرفتن دو نوع حریت، پایه علم را از پایه کمال به عنوان اساس و زیربنای حریت جدا می­سازد، چنانکه جایگاه دانای آزاد از مقام کامل آزاد مستقل و متمایز می­گردد. علاوه بر آن، نسفی با جدا ساختن مقام «کاملان مکمل» از «کاملان» و اختصاص آن به انبیا و اولیای الهی و ورود به بحث پراهمیت نبوت و ولایت این مبحث را در دو محور اصلی تفوق ولی بر نبی یا نبی بر ولی تبیین می­کند که تحلیل و گره­گشایی از این تفوق معماگونه در این مقاله در قالب تفوق ولایت بر نبوت از یک سو و تفوق نبی بر ولی از سوی دیگر تعیین­کننده دیدگاه حقیقی او در این موضوع است؛ چنانکه ارزیابی و تحلیل کلیتی از ویژگی­های انسان کامل نزد وی و نیز آراء او درباره معاد اصلی کاملان تحت عنوان «عقل» یا «مقام معلوم»، به ما در تشخیص و تشریح بینش خاص او مدد می­رساند. در پایان با بیان وجوه تمایز اندیشه نسفی با دیگران در موضوع کمال در ابعادی چون جامعیت و انسجام دیدگاه­ها، ابداع اصطلاحات تازه، ذکر مراحل دوگانه برای سلوک، تبیین غایت کمال حقیقی در مقام رویت کماهی اشیاء برای سالکان و بالاخره رویکرد جدید او به علم و حکمت به عنوان مهمترین شرط رسیدن به کمال، جایگاه خاص این عارف بزرگ در تبیین و پردازش این موضوع عرفانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است