بلاغت نثر صوفیانه خطابی در تمهیدات­ عین­ القضات*

تمهیدات به مانند دیگر آثار عین­القضات متاثر از مشرب و مشی عرفانی اوست و در عین تعلیمی بودن تجربیات عارفانه او را بیان می­دارد. از اینرو عین القضات در آن زبانی با اصطلاحات خاص پدید می­آورد که به یاری آن بتواند مقاصد و اندیشه­های عارفانه و احساسات و هیجانات درونی خود را به گونه­ای موثرتر ابراز نماید. عین القضاه، بخوبی می­داند میزان اثرگذاری گفتار در مقایسه با نوشتار بیشتر است؛ دلایل این امر بروز احساسات و هیجانات گوینده، لحن و آهنگ ادای جملات، حالت­های صورت و دست گوینده و از همه مهمتر حضور شنونده و مشاهده احوال و عکس­العمل­های او توسط گوینده است، زیرا گفتار را نمی­توان فقط مشغله گوینده قلمداد کرد. گفتار حاصل ارتباط متقابل گوینده با شنونده است و گوینده پیشاپیش، واکنش شنونده را در فعالیت کلامی خود دخالت می­دهد، از اینرو از کلام خطابی بهره می­گیرد تا شنوندگان را به صورت پویا به سمت جریان عمل پیش برد. به این ترتیب خوانش و تحلیل متن مبدل به تجربه­ای زیباشناسانه می­شود که از رهگذر آن خواننده و متن، در ذهن خواننده به هم می­پیوندند و معنی را خلق می­کنند. این پژوهش با رویکردی توصیفی- تحلیلی به بررسی اقسام خطاب در نثر صوفیانه تمهیدات می پردازد. برآیند تحقیق نشان از آن دارد که عین­القضات کوشیده به جای بیان مفاهیم و معانی عرفانی در کسوت جملات خبری از انواع جملات انشایی با معانی ثانوی بهره برگیرد تا به این وسیله بر تاثیر کلام خود بر خواننده بیفزاید.