مهر و خورشید در منظومه های حماسی ملی

مهرپرستی از آیین­ های کهنی است که هزاران سال پیش در ایران و هند و روم رایج بوده و در راس این آیین، ایزدی به نام «مهر» قرار داشته است. با توجه به اینکه مهر، روزگاری بزرگ­ترین ایزد بوده است، می­ توان گفت که ایزدان همراه او؛ یعنی ماه، ناهید، خورشید، باد و ایزدانی نظری سروش و رشن (ایزد دادگری)، تحت فرمان «مهر» آفرینش را پاسبانی می­کرده و از شمار یاران او محسوب می­ شده­ اند. به تعبیری دیگر اثربخشی آن­ها زمانی معنا می­ یافته است که در کنار «مهر» و نه مستقل از او مطرح باشند. در این میان خورشید از دیرباز در کنار «ایزدمهر» مطرح بوده است و با توجه به پرستش آن دو از سوی اقوام ایرانی و غیرایرانی و با توجه به هم­نامی و داشتن ویژگی­ های مشترک، به مرور زمان یکسان شمرده شده ­اند و بدین گونه خورشیدپرستی مترادف مهرپرستی دانسته شده است. از آنجا که در ریگ­ودا اوستا و سایر متون مذهبی کهن، «مهر» و خورشید جدای از هم مطرح شده ­اند، می­توان به روشنی دریافت که در اصل یکی نبوده­ اند. در این جستار برآنیم تار این موضع را بررسی کنیم و به جایگاه و نقش «مهر» و خورشید در منظومه­ های حماسی ملی بپردازیم و نشان دهیم که در بسیاری از موارد خورشید در معنای «ایزدمهر» به کار رفته و ویژگی­ های اور را دارا شده است.