فتوحات اسلامی در عصر غزنویان (مطالعه موردی ماوراء النهر)

با سقوط ساسانیان توسط اعراب و پیشروی آن ها به درون ایران و میان رودان، برخورد بین آن ها و ترکان ناحیه امری اجتناب ناپذیر بود. فتوحات آن ها طی دو مرحله انجام گرفت، در مرحله اول تا بلخ و در مرحله بعد، عمده فتوحات توسط قتیبه بن مسلم باهلی (۹۶ _ ۸۶. ه) صورت گرفت که میان رودان به قلمرو اسلامی افزوده و عنوان ماوراءالنهر را به خود گرفت. نواحی اطراف جیحون و سیحون بارها، به دلیل نبود انسجام سیاسی و حکومتی در منطقه، بین دولت های مستقل و نیمه مستقل دست به دست شد و امارت سلسله های مختلفی را به خود دید. در بین سلسله هایی که از قرن ۳. ه در ایران پا به عرصه وجود گذاشتند، غزنویان ازجمله سلسله هایی بود که از غلامان ترک دولت سامانی نشئت گرفته و باقدرت گرفتن آلپتگین در ۳۵۱. ه در غزنه فرمانروایی خود را آغاز کرد. بعد از او سبکتگین با اعلام وفاداری به دربار سامانی، در این سلسله اعلام حضور کرده و با شایستگی هایی که داشت توانست منشور حکومتی برای چند شهر دیگر را گرفته و پایه های حکومت غزنویان را استحکام بخشد. عصر محمود غزنوی _ بعد از بحرانی که از مرگ پدر به وجود آمده بود _ با اعلام وفاداری به بخارا توانست شروع یک امپراتوری گسترده را رقم بزند، بطوریکه وی با شایستگی هایی که در خود می دید و شناختی که از مناطق خراسان و ضعف دربار سامانی داشت توانست خود را از یوغ آنان خارج ساخته و ادعای حکومتی خود را اعلام نماید. او پس از تثبیت موقعیت خود در اکثر شهرهای متصرفه، به دربار خلافت عباسی اعلام وفاداری کرد و با پذیرش آئین سنت، آن را ابزاری برای پیشبرد اهداف و دستاوردهای خود ساخت، چراکه اغلب لشکرکشی های خود را بانام جهاد توجیه می کرد و با حمایت دربار خلافت توانست از دین استفاده ابزاری برای گسترش قلمرو نماید. با همه این تفاسیر، امپراتوری غزنوی عنوان گسترده ترین امپراتوری در دنیای شرق اسلام را به خود اختصاص داد که در بسط دین و فرهنگ اسلامی نقش مهمی را ایفاء نمود.