بررسی لایه بیانی کتاب ناظر و منظور وحشی بافقی

دانش بیان در کنار دانش های معانی، بدیع و موسیقی کلام (عروض و قافیه)، مهم ترین ارکان خلاقیت ادبی و از ابزارهای اساسی تبدیل زبان به ادبیات هستند. بیان، دانشی است که از امکانات اجرای متعدد و متنوع یک پدیده زبانی یا یک مضمون بحث می کند، به شرط آنکه تفاوت میان این اجراها در صدق و کذب یا به تعبیر دیگر در میزان تخییل باشد، حال آنکه در معانی، بدیع و موسیقی کلام، تفاوت اجراها، مبناهایی غیر از تخییل دارد. بیان، همواره همراه زبان بشر بوده است و از آن هنگام که بشر نخستین، پدیده ای غریب را به پدیده ای از پیش آشنا مانند کرد، فن بیان زاده شد. در ادبیات فارسی نیز سهم شگردهای بیانی در آفرینش های ادبی بسیار بالاست و به ویژه از قرن ششم هجری با پدید آمدن سبک های آذربایجانی و سپس عراقی، گردشی واضح از لایه بلاغی (معانی) به سوی لایه بیانی مشاهده می شود. در روزگار صفویه نیز شگردهای بیانی هم به لحاظ کمیت و بسامد و هم به لحاظ کیفیت و پیچیدگی، در سطحی بالا و چشمگیر به کار می روند. وحشی بافقی، شاعر نام آور قرن دهم هجری و اوایل عصر صفویه، از شاعران نوآور روزگار خویش است. او افزون بر دیوانی مشتمل بر غزلیات و انواع دیگر اشعار، سه مثنوی نیز از خود به یادگار نهاده است. در این پژوهش، لایه بیانی در مثنوی ناظر و منظور وحشی به روش توصیفی و تحلیلی و همراه با داده های آماری، بررسی می شود. یافته های این پژوهش گویای آن است که وحشی از یک سو همگام با روح کلی زیبایی شناسی عصر صفویه که مبتنی بر ظرافت و نازکی است، به شگردهای بیانی توجه بسیار دارد، اما به سبب آنکه شاعری وقوع گراست، از افراط در پیچیدگی پرهیز می کند و لایه بیانی شعر خویش را جذاب، اما نه غریب و نامفهوم، سامان می دهد.