نگاه نوستالژیک خاقانی و بحتری به ایوان مداین

نوستالژی (nostaligia) واژه ای فرانسوی است که از دو سازه یونانی(nostos = بازگشت) و (alogos = درد و رنج) ترکیب شده. معنی لغوی آن «بازگشت درد و رنج» است. در اصطلاح، نوستالژی خلاصه یک حس درونی تلخ و شیرین نسبت به اشخاص، وطن و زادگاه (رویکرد گذشته گرا) و یا آرمان شهر، موقعیت های گذشته و آرزوهای نهفته درونی (رویکرد آینده گرا) است. این احساس از لحاظ روانشناسی نتیجه یادآوری ذهنی یا آرمان پنداری است. نوستالژی، ناخودآگاه در درون فرد بروز پیدا می کند و از حوزه اختیار فرد خارج است. از آن جایی که ادبیات تجلی گاه عواطف و احساسات پاک انسانی است این حس ناخوداگاه در برخی از متون ادبی ما به دلایلی جلوه ای ویژه دارد. نوستالژی در آثار ادبی از راه مولفه های زبانی و بیانی به ظهور می رسد و نقد روانشناختی در حوزه ادبیات، بررسی این حس را در آثار شاعران و نویسندگان را بر عهده دارد. ایوان مداین، کاخ باشکوه و مجلل دوره ساسانیان با گذشت روزگار به ویرانه ای بدل شده است که در پیدایش حس نوستالژیکی بحتری (شاعر عرب قرن سوم) و خاقانی (شاعر پارسی قرن ششم) به هنگام دیدار از این کاخ، موثر افتاده است. هر دو شاعر تازی و پارسی، ناخودآگاه پس از دیدن مانده های این کاخ با نگاه پندآموز و عبرت انگیز برآمده از حس نوستالژیک، به یاد دوران باشکوه کاخ و پادشاهان و افراد آن، افسوس خورده اند و با یادآوری روزگار زرین و خوش گذشته، نسبت به احساس تنهایی کنونی، آه کشیده اند و در این احساس روانی به نوعی نسبت به دوران حال و گردش روزگار معترض شده اند. واژه، تصویر، رنگ، تلمیحات و اشارات ملی مذهبی، سخنان بدیهی در معنای ضمنی و نوع جملات به کار گرفته شده در اغراض ثانویه از مهمترین مولفه های زبانی برآمده از این حس فردی ناخودآگاه در قصاید ایوان مداین (بحتری و خاقانی) است؛ که در این مقاله تحلیل و بررسی می شوند.