تبیین تحول ژئوپلیتیکی ارتباطات بنادر و مناطق پسکرانه در ایران؛ با رویکرد تاریخی- تطبیقی

مقاله حاضر به بررسی تحول روابط بنادر ایرانی و مناطق پیرامونی آنها از عهد باستان تاکنون و از منظر ژئوپلیتیکی و فضایی پرداخته است. در همین راستا از روش تحلیل محتوای داده­های تاریخی که مبتنی بر داده های نوشتاری، تصویری و منابع دست دوم است، برای دستیابی به هدف پژوهش استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تحول ژئوپلیتیکی ارتباطات بنادر ایرانی و مناطق پیرامونی در سه دوره کلی قابل تقسیم­بندی است: در دوره اول (از آغاز هخامنشیان تا قبل از صفویه) با وجود حاکمیت مقتدرانه اغلب دولت­های ایرانی بر بنادر تحت قلمرو خود در دو سوی خلیج فارس، ساختار فضایی پیشکرانه­محور همراه با تعامل دوسویه میان بنادر و پسکرانه ­بویژه تا مقیاس منطقه­ای رواج داشت. در دوره دوم (از آغاز صفویه تا اواخر قاجاریه) با ورود نیروهای خارجی قدرتمند به آب­های خلیج فارس، سیاست حفظ تمامیت قلمرو درون ­سرزمینی به عنوان سیاست اصلی ژئوپلیتیکی حاکمان وقت قرار گرفت و عملا توجه به حفظ سواحل و پسکرانه­ها بر حفظ جزایر و بنادر پیشکرانه اولویت یافت. در نتیجه در این دوره ساختار فضایی پسکرانه­محور مبتنی بر تعامل متعادل در هریک از سه سطح محلی، منطقه­ای و ملی جریان یافته و جغرافیای فضایی کشور بر اساس حفظ قدرت سیاسی یکپارچه و فعالیت اقتصادی درون­زا استوار شد. دوره سوم، با کشف نفت در ایران آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. در این دوره نظام تولید، تجارت و توزیع کشور دچار تغییرات اساسی شده و با شکل­گیری نظام قدرتمند سرمایه­داری جهانی، جغرافیای فضایی ایران تابع تغییرات سیاسی و اقتصادی این نظام می­شود. با هدایت جریان سرمایه به پایتخت و اخذ سیاست­های توسعه­ای همچون قطب رشد، ساختار فضایی کشور به سمت الگوی قطبی - کریدوری گرایش می­یابد. این الگو در ادامه به ساختار فضایی پسکرانه­ای قطب­محور مبتنی بر صادرات تک محصولی (نفت) منتهی شده است. به عبارت دیگر، جغرافیای فضایی، سیاسی و اقتصادی کشور در این دوره وابسته به تصمیمات سیاسی و اقتصادی متمرکز در پایتخت شده و نظام سکونت، فعالیت­ و توزیع خدمات در مناطق پسکرانه محلی - منطقه­ای، تابع برنامه­ریزی­های صورت­گرفته در قطب پسکرانه ملی (پایتخت) شده است.