تاثیر هزینه های نظامی بر اقتصاد سایه در ایران

چکیده گستردهمعرفی:اقتصاد سایه جزء جداییناپذیر ساختار اقتصادی هر کشور بوده که همواره در کشورهای با سطح توسعه کمتر نسبت به کشورهای توسعهیافته شایع تر است. یک اندازه نسبتا بزرگ از اقتصاد سایه آثار منفی زیادی را برای کل اقتصاد به همراه خواهد داشت زیرا منابع و نیروی کار را از اقتصاد رسمی جذب کرده، منابع عمومی را محدود میکند، اثربخشی سیاست ها را محدود کرده و باعث تحریف در آمار رسمی می شود،  همچنین رقابت ناعادلانه را علیه شرکت های رسمی که قوانین را دنبال می کنند افزایش خواهد داد. بنابراین جهت پیشگیری، شناسایی و مقابله با این پدیده دولت باید هزینه هایی متقبل شود. با توجه به اینکه افزایش مخارج نظامی نیز با امنیتی که در داخل هر کشور ایجاد میکند سبب تزریق سرمایه داخلی و خارجی به بخش های رسمی اقتصاد در کشور شده و اشتغال و تولیدناخالص داخلی را افزایش داده که درنتیجه این امنیت ناشی از افزایش هزینه در بخش نظامی، افزایش نظم اجتماعی، رونق اقتصادی، آرامش جامعه، افزایش خلاقیت و نوآوری، پیشرفت و توسعه جامعه، دسترسی به امکانات و تجهیزات مدرن و پیشرفته و درنهایت کاهش جرائم اقتصادی و فعالیت های زیرزینی و سایه ای در کشور به ارمغمان می آوردطی دوره مورد بررسی اقتصاد سایه به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی در ایران دارای روندی صعودی با فراز و نشیب های نسبتا کم بوده و در طی این دوره ۳۵ ساله میانگینی برابر با ۳۱/۱۹ درصد به خود اختصاص داده است  و متغیر هزینه های نظامی به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی تاثیری منفی و معنی دار بر اقتصاد سایه در بازه ی زمانی مورد مطالعه دارد،  یعنی به ازای هر واحد افزایش در هزینه های نظامی ۱۳۴/۰ درصد اقتصاد سایه کاهش می یابد.  متدولوژی:در این پژوهش از رویکرد مدلسازی معادلات ساختاری بر پایه حداقل مربعات جزئی و الگوی شاخص های چندگانه - علل چندگانه و نرم افزار SMART PLS جهت بررسی تاثیر هزینه های نظامی بر اقتصاد سایه در ایران طی بازه ی زمانی ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۴ استفاده شده است.الگوی شاخص های چندگانه - علل چندگانه که شامل متغیرهای مشاهده شده مدل و متغیر پنهان اقتصاد سایه است، در قالب دو معادله صورت می گیرد. در معادله نخست، رابطه تبعی اقتصاد سایه و علل آن تبیین شده و در دومین معادله، چگونگی اثرپذیری شاخص ها از حجم اقتصاد سایه تصریح شده است. بنابراین مدل شاخص چندگانه - علل چندگانه دارای دوبخش مدل ساختاری و مدل اندازه گیری است. فرمول بندی ریاضی الگو به صورت زیر است:(۱)                                          (۲)                                         η: متغیر پنهان (اقتصاد سایه)؛  X: بردار (q×۱) علل در مدل ساختاری؛ Y: بردار (p×۱) شاخص ها درمدل اندازه گیری؛ λ: (p×۱) ماتریس ضریب در مدل اندازه گیری؛ γ: (q×۱) ماتریس ضریب علل در معادله ساختاری v: خطا در مدل ساختاری و 𝜀: یک بردار (p×۱) خطای اندازه گیری در Yفرم رگرسیونی معادله ساختاری عبارت است از:فرم رگرسیونی معادله اندازه گیری نیز به شرح زیر است:(۴)                                         همانطور که در معادله ساختاری و معادله اندازه گیری مشاهده می شود، متغیرهای هزینه های نظامی (me)، نرخ موثر مالیاتی (etax)، نرخ ارز در بازار رسمی (racmi)، نرخ ارز در بازار سیاه (unracmi)، باز بودن اقتصاد (open)، درآمد حاصل از منابع طبیعی (oilindex) و اندازه دولت (gov) به عنوان علل اندازه گیری اقتصاد سایه و همچنین متغیرهای مصرف انرژی (energy)، تقاضای پول (dmoney) و اشتغال (employ) به عنوان آثار اقتصاد سایه جهت برآورد مدل انتخاب شده است. یافته ­ها:با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش، علائم ضرایب متغیرهای نرخ ارز در بازار رسمی،اندازه دولت، نرخ موثر مالیاتی، درآمد حاصل از منابع طبیعی، هزینه های نظامی و شاخص باز بودن اقتصاد در الگوی مورد بررسی، از نظر آماری معنی دار و علائم ضرایب در آنها با پیش بینی های نظری سازگار است. همچنین مقادیر برآورد شده پارامترها در الگوی مورد بررسی، نشان می دهد که در بین شاخص های منعکس کننده آثار اقتصاد سایه، اثر اقتصاد سایه بر مصرف انرژی و تقاضای پول، مثبت بوده و مطابق انتظار است. نتیجه:نتایج حاصل از تحلیل یافته ها نشان داد افزایش مخارج نظامی برای ایجاد زیرساخت های لازم جهت تولید ادوات نظامی در داخل کشور به جای خرید از خارج، ضمن کاهش وابستگی نظامی کشور به قدرت های نظامی جهان، باعث ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی، افزایش درآمد ملی و همچنین کاهش فعالیت های غیرمتعارف و سایه ای خواهد شد. البته باید متذکر شد که اگرچه قدرت نظامی، عاملی در راستای تامین امنیت داخلی و کاهش تهدیدهای خارجی است، اما با توجه به محدودیت بودجه، افزایش غیرمتعارف مخارج نظامی و جایگزینی آن با سایر مخارج در بخش عمومی مثل آموزشی، بهداشت و ... مانع از تخصیص بهینه  درآمد برای سرمایه گذاری های اقتصادی و اجتماعی شده، که عواقب نامطلوبی ایجاد خواهد کرد. علاوه بر این نرخ ارز رسمی، درآمد حاصل از منابع طبیعی، شاخص باز بودن اقتصاد، نرخ ارز در بازار سیاه، حجم دولت و نرخ موثر مالیاتی ازجمله عوامل اثرگذار بر اقتصاد سایه در ایران بوده که دراین بین متغیر درآمد حاصل از منابع طبیعی بیشترین اثر را بر گسترش اقتصاد سایه داشته است. اقتصاد سایه نیز بر مصرف انرژی، تقاضای پول و اشتغال تاثیر گذاشته که تاثیر آن بر اشتغال درمجموع بیشتر از اثر آن بر دو متغیر دیگر است. بنابراین پیشنهاد می شود:۱- مسئولین با سازماندهی محیط کسب وکار با هدف هدایت فعالیت های حوزه اقتصاد غیررسمی به بخش رسمی اقتصاد و افزایش شفافیت اقتصادی ۲- تبیین تاثیر هزینه های نظامی بر امنیت و زندگی شهروندان جهت ایجاد انگیزه برای پرداخت مالیات و جلوگیری از رواج اقتصاد سایه ۳- کنترل و نظارت بیشتر بر بودجه، بخصوص بودجه نظامی برای جلوگیری از سوء استفاده­های احتمالی  ۴- براساس نتایج مطالعه با افزایش نقدینگی که سبب تورم می­شود و تورم نیز زمینه­ای برای اقتصاد سایه است، با اجرای سیاستهای پولی مناسب و انضباط مالی می توان از گسترش تورم و آثار زیان بار آن جلوگیری نمود