بررسی علل جامعه شناسی گسترش عرفان و تصوف در دوره قاجار براساس نسخ خطی برجای مانده (با تکیه بر نسخه کنزالمعارف)

زمینه و هدف: در میان ادوار گوناگون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از جنبه های مختلف از جمله عرفان و تصوف، عصر قاجار کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار درفته است؛ این در حالی است که رواج عرفان و تصوف به دلایل گوناگون در ایران منجر به نگارش کتب عرفانی و نسخ خطی بسیاری در این دوران شد. هدف این این پژوهش روشنتر شدن مباحث و زمینه های فکری و جریانشناسی علل توجه به تصوف در کتب عرفانی اعم از نسخ خطی است. روش مطالعه: روش پژوهش در این جستار توصیفی-تحلیلی براساس مطالعات کتابخانه ای است. یافته ها: در تاریخ سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ایران، دوران حکومت قاجار ویژگی های خاصی دارد که آن را از سایر ادوار متمایز می نماید؛ عصر قاجار دوران تغییرات مهمی در جامعه ایران بود. تفکرات متفاوت شاهان قاجار در حمایت از عرفا، سرخوردگی مردم از اوضاع و شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، و رویگردانی از سالوس و تزویر برخی علمای عصر، عرصه را برای ظهور و بروز دوباره تمایلات عرفانی و تمسک به عارفان برای حل مشکلات معنوی و ایجاد آرامش روحی، در بین اقشار گوناگون جامعه فراهم آورد. نتیجه گیری: پس از انقراض حکومت صفویه، عوامل گوناگونی از جمله حمایت شاهان قاجار از جریان های تصوف و عرفان از جمله فرقه نعمت اللهیه، دلزددی مردم از شرایط و اوضاع اقتصادی و سیاسی که سبب شده بود عرفان بعنوان ملجا و پناهگاهی مورد توجه قرار گیرد، تلاش های مستمر و پیگیرانه برخی بزرگان و سردمداران طریقت های تصوف در جهت تبلیغ و گسترش و رواج اندیشه های عرفانی، توجه به هنر خوشنویسی، و نارضایتی بسیاری از افراد جامعه از عالمان و زاهدمآبان عصر همگی سبب توجه به مقوله عرفان، رواج کتب عرفانی و نگارش نسخ خطی در این دوران شد.