کاربست تحلیل SWOT با تفکیک عوامل طبیعی و انسانی در مدیریت یکپارچه حوزه آبخیز میخ ساز در استان مازندران

مقدمه امروزه، تخریب شدید محیط زیست و کاهش عملکرد آبخیزها تحت تاثیر عومل مختلف از اهمیت خاصی برخوردار است. برای مقابله با این تهدیدات، استفاده از رویکرد مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز و کاربست مفهومی SWOT مرسوم است. این تحلیل با برخورداری از ویژگی های ساختاری و انعطاف پذیری مناسب، قابلیت های گسترده ای در راستای مدیریت بوم سازگان های مختلف را دارا هستند. در مدل تحلیلی SWOT، راهبرد ها برای دستیابی به حداکثر نقاط قوت و فرصت ها و به حداقل رساندن نقاط ضعف و تهدیدها، تدوین می شود. لذا، در این پژوهش سعی شده است، تاثیر عوامل مختلف انسانی و طبیعی بر وضعیت حوزه آبخیز میخ ساز با رویکرد SWOT مورد ارزیابی قرار گیرد. مواد و روش ها حوزه آبخیز میخ ساز، با مساحت ۱۱۱۹۱.۱ هکتار، در غرب استان مازندران و در شهرستان نوشهر، بخش کجور و دهستان زانوس رستاق واقع شده است. به لحاظ تغییرات ارتفاعی، کمترین ارتفاع آن ۱۳۷۴.۷ متر از سطح دریا واقع در خروجی آبخیز و مرتفع ترین آن ۳۶۸۹ متر واقع در ارتفاعات جنوبی است. مقدار متوسط بارش سالانه حوزه آبخیز میخ ساز به طور متوسط ۴۲۷.۸ میلی متر و میانگین دمای سالانه آن ۱۰.۵۳ درجه سانتی گراد است. تحلیل SWOT، از جمله روش های کارآمد مدیریت راهبردی به شمار می آید که جهت نتایج سودمند در آبخیز های مختلف مطالعاتی، تجزیه و تحلیل ظرفیت های محلی و به طور کلی در راستای نیل به اهداف مطالعات برنامه ریزی توسعه یکپارچه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. اولین مرحله در مدیریت راهبردی تشکیل ماتریس SWOT، است. ماتریس SWOT، با در نظر گرفتن شرایط و عوامل داخلی و خارجی حاکم بر یک سیستم، مبنای خوبی را برای تدوین راهبردها فراهم می آورد. برای ارائه استراتژی در چارچوب رویکرد موجود، از چهار نوع استراتژی شامل استراتژی های رقابتی-تهاجمی، تنوع، بازنگری و تدافعی استفاده شده است. برای ارائه هر نوع استراتژی، دو یا چند مولفه از عوامل موجود که یکدیگر را تحت پوشش قرار داده و یا در ارتباط هستند، در نظر گرفته شد. سپس، در راستای این عوامل ترکیب شده، بهترین استراتژی ها برای منطقه مورد پژوهش مشخص شد و در نهایت، رتبه بندی عوامل صورت گرفت. در اجرای استراتژی های SO، با استفاده از نقاط قوت داخلی می توان از فرصت های خارجی حداکثر بهره برداری را نمود. نتایج و بحث دو عامل اتکای درآمد به بخش های مختلف (دامداری-کشاورزی-خدمات) و تنوع اقلیمی (بارش و دما) در آبخیز، با امتیاز موزون ۰.۲۳ به طور مشترک بیشترین اهمیت را در بین نقاط قوت به خود اختصاص داده اند. در نقاط ضعف، عامل کافی نبودن مایملک نسبت به بعد خانوار با امتیاز موزون ۰.۶۳ مهم ترین نقطه ضعف آبخیز مشخص شده است. دو عامل امکان احیای صنایع دستی و طبیعت مناسب برای گردشگری، با امتیاز مشترک ۰.۳ مهم ترین فرصت ها در این آبخیز هستند. در حوزه آبخیز میخ ساز، احتمال سیلاب بهاره به دلیل ذوب برف با امتیاز ۰.۲ و سرمای زودرس و دیرس، با امتیاز ۰.۱۸ از مهم ترین تهدیدات پیش روی آن است. بر این اساس، عوامل داخلی با امتیاز ۳.۵۴ نسبت به عوامل خارجی با امتیاز ۲.۸۹، تاثیر بیشتری بر بهبود وضعیت حوزه آبخیز میخ ساز دارند. نتیجه گیری در این پژوهش، تاثیر عوامل طبیعی و انسانی بر مدیریت حوزه آبخیز میخ ساز استان مازندران، با استفاده از روش SWOT مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد، در حوزه آبخیز میخ ساز اتکای درآمد به بخش های مختلف و تنوع اقلیمی در آبخیز پر اهمیت ترین نقاط قوت و کافی نبودن مایملک نسبت به بعد خانوار مهم ترین نقطه ضعف است. اولویت بندی راهبرد های منطقه نیز حاکی از آن است که راهبرد کاهش تخریب منابع و اصلاح الگوی معیشتی به ترتیب با امتیازهای ۲.۲۱ و ۲.۱۹ در اولویت های اول و دوم قرار دارند.