اثر تنش های خشکی و شوری بر ترکیب های شیمیایی اسانس در اندام های مختلف گیاه خلال دندان (Ammi visnaga L.)

سابقه و هدف: گیاه خلال دندان (Ammi visnaga L.) از گیاهان دارویی و معطر و متعلق به خانواده چتریان است. اسانس این گیاه دارای ترکیب های معطر مهم با خواص ارزشمند درمانی و تغذیه ای می باشد. تنش های محیطی تاثیر معنی داری بر روی کمیت و کیفیت اسانس در گیاهان دارویی دارند. این مطالعه به منظور بررسی اثرهای مستقل و توام تنش های شوری بر بازده اسانس و اجزای اسانس در اندام های مختلف خلال دندان (بذر و سرشاخه) در شرایط مزرعه ای انجام شد.مواد و روش ها: این آزمایش به صورت اسپلیت پلات و در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در لورک نجف آباد انجام شد. در هر تکرار ۲ ردیف کاشت به طول ۳ متر از بذرهای گیاه خلال دندان کاشته شد. سطوح مختلف تنش شوری به عنوان پلات های اصلی و سطوح مختلف تنش خشکی به عنوان پلات های فرعی در نظر گرفته شدند. سطوح شوری به ترتیب شامل S۱ (صفر میلی مولار)، S۲ (۸۰ میلی مولار) و S۳ (۱۰۰ میلی مولار) از نمک کلرید سدیم و سطوح خشکی به ترتیب براساس ۵۰% (D۱)، ۷۰% (D۲) و ۸۵% (D۳) تخلیه آب از ظرفیت زراعی خاک در نظر گرفته شدند. اعمال تنش های شوری و خشکی به صورت همزمان از مرحله ۱۰% گلدهی بوته ها شروع و تا آخرین مرحله رسیدگی ادامه یافت. پس از رسیدگی کامل بوته ها، عملکرد بوته ها اندازه گیری شد. سپس اسانس نمونه ها از اندام های سرشاخه و بذر با استفاده از روش کلونجر و در طی زمان حدود ۴ ساعت استخراج شد. آنگاه ترکیبات شیمیایی اسانس با دستگاه گاز کروماتوگرافی گازی و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی شناسایی گردید.نتایج: تنش های مستقل و توام خشکی و شوری باعث افزایش معنی دار درصد اسانس در گیاه خلال دندان شد. بیشترین درصد اسانس سرشاخه (۱.۲۶%) در شرایط عدم وقوع تنش خشکی و تنش متوسط شوری (D۱S۲) و کمترین درصد اسانس در سرشاخه (۰.۲۵%) در شرایط شاهد (D۱S۱) مشاهده شد. بیشترین درصد اسانس بذر (۰.۲۵%) در شرایط D۲S۲ (تنش متوسط خشکی و شوری) و کمترین مقدار (۰.۱۲%) در شرایط D۱S۲ (عدم وقوع تنش خشکی و شوری متوسط) مشاهده گردید. نتایج تجزیه ترکیب های اسانس در مجموع ۲۵ ترکیب در اسانس بذر و سرشاخه شناسایی کرد که بیشترین و کمترین ترکیب ها به ترتیب متعلق به گروه های مونوترپن های هیدروکربنه و دی ترپن های اکسیژنه در هر دو اندام سرشاخه و بذر بود. نتایج تجزیه اسانس، سمبرن (cembrene) را به عنوان ترکیب اصلی در بذر و سرشاخه شناسایی کرد که کمترین مقدار سمبرن در اسانس بذر (۲۳.۳%) و اسانس سرشاخه (۲۶.۲%) و بیشترین مقدار سمبرن در تنش ترکیبی شدید خشکی و شوری (D۳S۳) به ترتیب با مقدار۳۳.۳% (بذر) و ۳۶.۶% ( سرشاخه) گزارش شد. ترکیب ۲-متیل-۲-متیل بوتیل استر، به عنوان دومین ترکیب مهم شناسایی شده در اندام های سرشاخه و بذر خلال دندان مشاهده شد. بیشترین مقدار آن در اسانس بذر (۹.۴%) تحت شرایط تنش توام خشکی ملایم و شوری ملایم (D۲S۲) و بیشترین مقدار این ترکیب در اسانس سرشاخه (۱۸.۵%) تحت شرایط تنش ملایم خشکی (D۲S۱) مشاهده گردید.نتیجه گیری: با توجه به نتایج بدست آمده از کروماتوگرافی، تنش های خشکی و شوری باعث افزایش درصد اسانس و ترکیب های شیمیایی اجزای اسانس در خلال دندان شد. با توجه به شرایط اقلیمی نواحی خشک و نیمه خشک کشور و به تبع آن شور شدن تدریجی خاک ها، این گیاه می تواند به عنوان گیاهی انتخابی در برنامه های اصلاحی گیاهان دارویی و اهداف مرتبط با صنایع غذایی و دارویی مورد توجه قرار گیرد.