نگرشی بر شیوه ساخت و مفاهیم نقش مایه های مدل اولیه قالبی در سفالگری عصر سلجوقی، مطالعه موردی: مجموعه موزه های بنیاد مستضعفان

در اواسط نیمه دوم سده پنجم هجری سلسله قدرتمند سلجوقی با احیای قلمرو ساسانی شکل گرفت و با قدرت اندیشه و تدبیر وزراء و پادشاهان به قدرت زمانه خود تبدیل شد. به دلیل آرامش و رفاه عمومی، هنرهای گوناگون  چون معماری، بافندگی، فلزکاری، شیشه گری، تذهیب، خوشنویسی و سفالگری با آمیزه ای از مفاهیم اسلامی و هنر ایرانی به کمال رسید. هنر سفالگری در شیوه ساخت و تزئین، افزون بر حفظ شیوه های پیشین به نوآوری هایی دست یافت که مسبوق به سابقه نبوده و تصویری روشن از کیفیت نگارگری ایران عرضه کرده است. از شیوه های شکل بخشی و تزئین ظروف سفالین با نقشمایه های پیچیده و کاربرد کتیبه، استفاده از قالب است که رشد فزاینده ای یافت. تهیه قالب به مهارت و چیره دستی در نگارگری و کتیبه نویسی نیاز داشت و استادکاران معدودی توانایی طراحی نقوش پیچیده انسانی، حیوانی، جانوران ترکیبی و کتیبه ها را داشته اند. ازدیاد تقاضا و فقدان مهارت عمومی عامل توسعه مدل های قالبی اولیه شد. مدلی با طرح های برجسته به تقلید از فلزکاری و گچ بری که امکان نمونه برداری از آن را بدون آشنایی با خوشنویسی و طراحی در سده های پنجم و ششم هجری مرتفع ساخت.این پژوهش به فن آوری ساخت و نقش اندازی سفالینه ها به وسیله قالب و اهمیت و کاربرد مدل های اولیه قالبی در دوره سلجوقی با استناد به چهار نمونه از موزه های بنیاد مستضعفان و متعلق به نیشابور پرداخته و در پی پاسخ به سوالات ذیل است:۱.شیوه ی ساخت و کاربرد مدل های قالبی چیست؟ ۲. نقشمایه های مدل های قالبی موجود در موزه های بنیاد چه مفاهیم و مضامینی دارند؟ تحقیق به دنبال نگرش و تدقیق در شیوه ی ساخت، طراحی و کارکرد قالب های اولیه با عنایت به نمونه های مورد مطالعه و بررسی نقوش و کتیبه ها و تحلیل و تطبیق آنها با طرح های دوره ساسانی و اوائل دوران اسلامی و استخراج معانی و مفاهیم آنها است. برای دستیابی به اطلاعات از دو شیوه ی کتابخانه ای و میدانی بهره جسته و تمام اسناد نوشتاری اعم از کتاب و مقالات و پایان نامه ها و گزارش های مرتبط با سفالینه های قالبی و نقوش سفال دوره میانی مورد استفاده قرار گرفته سپس با مطالعه مستقیم و عینی نمونه ها، کیفیت ساخت، پرداخت، کاربری و نقوش، بررسی و تحلیل شده است.برآیند پژوهش نشان می دهد قالب های اولیه، تولید ظروف با طرح های پیچیده و کتیبه ها را در کارگاه های فاقد مهارت میسر ساخت. کتیبه جان مایه دعا برای مالک اثر دارد و هنرمند بیش از محتوا به زیبایی شناسی توجه داشته است. نقوش جانوری و ترکیبی بازتابی از پندارها و اندیشه ها بر اصول زیبایی شناختی، همزیستی هنرمندان با جانوران، ارتباط با صور فلکی، خوش یمنی، نویدبخش فراوانی، قدرت پادشاهی، فره ایزدی، نماد آب و آبادانی، مضامین شمنی و شکلی از سحر و جادو، نیروی ماورایی داشته است.