پژوهشی در مجسمه دوطرفه «بودا-بودی ساتوا» موجود در موزه هنر جهان

هنر اولیه بودایی هنری محافظه­کار و سنتی است که در آن تجسم بودا در ظاهری دنیوی به چشم نمی­خورد. از این رو،      شکل­گیری و رونق هنر مجسمه­سازی و انسان­نمایی بودا در جنوب آسیا را باید نتیجه تبادلات فرهنگی و آشنایی مردم این منطقه با هنر یونانی-رومی در قرون نخستین میلادی دانست. اولین مجسمه­های بودا او را در ظاهری شبیه به آثار یونانی-رومی نشان می­دهد، اما با گذشت زمان هنرمندان بودایی خصائص بومی منطقه همچون پوشاک، جواهرات و آرایش ظاهری را به هنر مجسمه­سازی خود وارد می­کنند. این موضوع به طور ویژه در گنداره که شامل بخش­هایی از شمال غرب پاکستان امروزی است، نمود بیشتری دارد. گنداره محلی است که در دوره کوشانیان هنر و معماری پررونقی داشته است و بسیاری از مجسمه­های بودایی منسوب به سده های اول تا سوم میلادی به این منطقه نسبت داده می­شود. این مجسمه­ها معمولا بودا را نشسته یا ایستاده نشان می­دهند که لباسی بلند و ساده به تن دارد. از طرفی در هنر گنداره ساخت مجسمه­هایی از بودی­ساتوا، یعنی شخصی که به مقام والای نیروانا می­رسد اما آن را برای کمک به سایر انسان­ها فدا می­کند، نیز مورد توجه بوده است. مجسمه­های بودی ساتوا سادگی بودا را ندارند و با جواهراتی همچون تاج، گوشواره، بازوبند، گردنبند و دستنبد تزیین شده­اند. در مواردی نیز هنرمندان بودایی آثاری خلق می­کردند که بودا و بودی­ساتوا را به صورت پشت به پشت در قالب مجسمه­ای واحد نشان می­دهد. یکی از این نمونه­های بسیار نادر، مجسمه­ای است که در موزه هنر جهان، در پردیس موزه ای دفینه، به چشم می­خورد. پژوهش پیش رو بر آن است تا ضمن مستندنگاری و معرفی اجمالی اثر، به این پرسش ها پاسخ دهد: اثر مذکور از نظر ظاهری چه شباهت­ها و تفاوت­هایی با سایر مجسمه­های هنر گنداره و داده­های باستان­شناختی به جا مانده از آن منطقه دارد؟ چگونه می­توان با بررسی ویژگی­های ظاهری و نمونه­های مشابه اثر پیرامون گاه نگاری احتمالی آن صحبت کرد؟ چگونه می­توان این اثر متمایز را در چارچوب اندیشه­های بودایی تفسیر کرد؟ این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره­گیری از داده­های کتابخانه­ای نوشته شده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که این مجسمه جزو نمونه­های هنر گنداره است که در یک سمت آن بودا و در سمت دیگر آن بودی­ساتوا اولوکیتشوره (پادماپانی) قرار دارد. همچنین پوشاک، جواهرات و شیوه نشستن آن، هم با داده­های باستان­شناختی منطقه گنداره مانند پلیی مالاکند خیبرپختونخا و تاکسیلا و هم نمونه­های مشابه در سایر موزه­ها و مجموعه­های جهان همچون حراجی کریستی و مجموعه روسک زوریخ شباهت­ها و تفاوت­هایی دارد. با بررسی همین موارد می­توان این نظر را مطرح کرد که اثر مذکور احتمالا متعلق به سده دوم یا سوم میلادی است.