تعیین خط نصف النهار بر اساس کتاب منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک نوشته عبدالجبار خرقی (سده ۶ق/۱۲م)

نصف النهار از دایره های عظیمه مشهور است که هم روی کره آسمانی و هم روی کره زمین تصور می شود. روی کره آسمانی حداکثر ارتفاع اجرام آسمانی در یک شبانه روز در مختصات مرجع افق نسبت به نصف النهار سنجیده می شود و روی کره زمین این دایره به منظور تعیین طول جغرافیایی یک موضع به کار می رود، که به تعیین یک نصف النهار مبدا نیاز دارد. موضوع تعیین نصف النهار مبدا و اندازه گیری اختلاف طول جغرافیایی مواضع مختلف زمین نسبت به آن مربوط به جغرافیای ریاضی است و در آثار نجومی دوره اسلامی، کتاب های هیئت و زیج ها، به آن اشاره می شده است. در رصد اجرام آسمانی روی نصف النهار ابزار رصدی می بایست روی خط نصف النهار موضع رصد قرار داده شود و از این رو تعیین خط نصف النهار مقدم بر امر رصد است. به همین دلیل روش عملی به دست آوردن خط نصف النهار در آثار نجومی می آمده است. در آثار هیئت دوره اسلامی فصلی با عنوان «تعیین خط نصف النهار» به بخش جغرافیای ریاضی افزوده شده است. بطلمیوس در مجسطی در باره تعیین خط نصف النهار سخنی نگفته است، پس می توان این را نیز از افزوده های دانشمندان اسلامی به آثار نجومیشان به حساب آورد. در بیشتر این آثار به روش های عملی تعیین خط نصف النهار اشاره می شده است که مشهورترین آنها «دایره هندی» است. در این مقاله فصل «تعیین خط نصف النهار» از کتاب منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک نوشته عبدالجبار خرقی در سده ششم هجری که یکی از نخستین آثار جامع هیئت است، معرفی و بررسی شده است. خرقی چهار روش برای تعیین خط نصف النهار می آورد و ضمن توصیف این روش ها در باره دقت هر یک از آنها توضیح می دهد. تقریبا در هیچ اثر دیگری از سنت هیئت این تعداد روش و نیز بررسی این چنین نیامده است. این مقاله تلاش می کند در باره منبع احتمالی این بخش از کتاب خرقی نیز شواهدی عرضه کند. این بخش از کتاب خرقی را با روش های تعیین خط نصف النهار در افراد المقال فی امر الظلال و قانون مسعودی بیرونی (درگذشته ۴۴۰ق) مقایسه کرده ایم و نتیجه این مقایسه نشان می دهد که بیرونی از منابع خرقی در نوشتن این مبحث بوده است.