سازمان دفاعی شمال و شرق شهر ارجان از دوران ساسانی تا پایان دوره سلجوقی: قلاع و استحکامات

براساس منابع مکتوب تاریخی سده های نخستین اسلامی، شهر ارجان به عنوان مرکز کوره ارجان در دوران ساسانی و اسلامی جایگاه سیاسی بسیار مهمی در جنوب غربی ایران داشته است. بررسی و مطالعه قلاع و استحکامات این شهر از آن رو مهم است که با وجود اهمیت زیاد این شهر، نه تنها در متون تاریخی هیچ گونه اشاره ای به استحکامات این شهر نگردیده، بلکه در تهاجمات مختلفی که طی پنج سده از آغاز ورود اسلام به ایران تا پایان دوره سلجوقی به ویرانی آن ختم گردید مقاومتی از سوی قلعه نشینان شهر نیز گزارش نشده است. بررسی و مطالعه باستان شناختی پیشینه ساخت و جایگاه قلاع و استحکامات مرتبط با سازمان دفاعی شهر ارجان و تاثیر عناصر چشم انداز طبیعی بر مکان گزینی قلاع و رعایت اصول پدافند غیرعامل این شهر، از مهمترین اهداف پژوهش حاضر است. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش ها هستیم: ۱- چشم انداز طبیعی منطقه چه تاثیراتی بر سازمان دفاعی شهر ارجان داشته است؟ ۲- قدمت قلاع و استحکامات دفاعی و دیده بانی شهر ارجان به چه دوره ای بر می گردد؟ ۳- جایگاه قلاع و استحکامات شهر ارجان در سازمان دفاعی این شهر چگونه بوده است؟ در این مقاله براساس بررسی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی و همچنین شواهد باستان شناختی حاصل از بررسی های میدانی باستان شناختی، با رویکرد توصیفی- تاریخی، به موضوع خواهیم پرداخت. نتایج این پژوهش نشان می دهد سازمان دفاعی شهر ارجان در آغاز شکل گیری این شهر یعنی دوره ساسانی، بیش از هر عامل دیگری بر کنترل و دیده بانی تنگه های ارتباطی شمال و شرق این شهر، متمرکز بوده است، به طوری که بر فراز تنگه تکاب سه قلعه وجود داشته است. با توجه به یافته های باستان شناختی سفال و شواهد معماری، پیشینه ساخت این قلاع به دوره ساسانی بر می گردد، لیکن در دوران اسلامی تنها سه قلعه در ضلع جنوبی تنگه تکاب، یعنی قلعه های کلات، خیرآباد و قلعه نادر به حیات خود در دوره اسلامی ادامه داده اند که از لحاظ وسعت و موقعیت نیز جایگاه استراتژیکی در میان قلاع دیگر داشته اند.