تحلیل مقایسه ای تمایزات محیطی در سطح برخورداری از شاخص های توسعه فرهنگی

سابقه و هدف: امروزه توسعه تغییری بنیادی در متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در هر جامعه محسوب می شود و تحقق آن مستلزم ایجاد هماهنگی میان ابعاد آن است. به بیان دیگر، توسعه واقعی، توسعه همه جانبه است و توسعه فرهنگی جزء جدانشدنی آن است. بنابراین، هیچ توسعه و تکاملی بدون توسعه و تکامل فرهنگی ممکن نیست و توسعه اقتصادی بدون توسعه فرهنگی، توسعه ای ناقص است. لازم به ذکر است هدف اصلی توسعه از جمله توسعه فرهنگی حذف نابرابری ها است. بنابراین، وجود نابرابری و عدم تعادل فضایی از موانع توسعه امکانات و زیرساخت های مختلف بصورت متوازن سبب دستیابی به توسعه یکپارچه می گردد. به منظور دستیابی به توزیع عادلانه امکانات فرهنگی، نیاز به شناسایی سطح برخورداری واحدهای مختلف جغرافیایی از نظر میزان برخورداری آنها از امکانات و خدمات فرهنگی است؛ تا از این طریق نقاط محروم و توسعه ­یافته مشخص شده و برنامه ­ریزان بتوانند برای تعادل و کاهش فواصل بین مناطق اقدام کنند. بنابراین، این پژوهش با هدف تفاوت های منطقه ای در سطح برخورداری از شاخص های توسعه فرهنگی استان ها انجام گرفته است تا با ارائه تصویر روشنی از امکانات و خدمات فرهنگی در استان ها، گامی در جهت هدایت صحیح بودجه جهت بهبود توسعه فرهنگی کشور برداشته شود.مواد و روش ها: روش مورد استفاده در این تحقیق مبتنی بر ساخت شاخص ترکیبی توسعه فرهنگی است. برای رفع اختلاف مقیاس شاخص ها از روش نرم خطی، از روش تحلیل مولفه های اصلی برای وزن دهی به شاخص ها، و برای ترکیب شاخص ­های انفرادی در یک شاخص ترکیبی نهایی از روش تاپسیس استفاده شد. برای محاسبه نابرابری در سطح برخورداری استان­ ها از ضرایب تغییرات و ضریب ویلیامسون و در نهایت از نرم ­افزار GIS و نیز روش تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی برای طبقه بندی سطح توسعه فرهنگی استان ها استفاده شد. بر این اساس، تعداد ۱۹ شاخص فرهنگی انتخاب و داده های آن از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال ۱۳۹۷ و نتایج سالنامه های آماری کشور در سال ۱۳۹۷ به دست آمد.نتایج و بحث: نتایج تحقیق نشان داد که به ترتیب شاخص های "نسبت تعداد عناوین کتاب های منتشر شده به کل کشور"، "تعداد بازدیدکنندگان از موزه های تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به کل کشور" و"نسبت تعداد ناشران فعال به کل کشور" بیشترین نابرابری را داشتند. در مقابل، شاخص­ های "سهم جمعیت تحت پوشش شبکه های سیما از کل جمعیت استان"، " نسبت کتاب های مراکز فرهنگی و هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به تعداد اعضای آن" و "سرانه کتابخانه‎ها به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت" کمترین نابرابری را داشتند و تا حدودی الگویی متعادل در وضعیت برخورداری استان­ها در این شاخص‎ها وجود داشت. افزون بر این، استان­ های تهران، مازندران، خراسان رضوی، اصفهان و بوشهر بهترین وضعیت و استان­های لرستان، کردستان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، گلستان به ترتیب پایین ترین رتبه را به خود اختصاص دادند. نتایج سطح ­بندی استان­ ها حاکی از آن بود که استان های تهران و مازندران در سطح توسعه یافتگی خیلی زیاد قرار داشتند. بیشتر استان ­های مرکزی، شمال شرقی و جنوب غربی در سطح توسعه بافتگی زیاد شناسایی شدند. در سطح توسعه یافتگی متوسط استان خراسان شمالی، برخی استان های جنوبی (مانند کرمان، هرمزگان)، مرکزی (مانند قم، چهارمحال بختیاری)، غربی (مانند لرستان، کرمانشاه)، شمالی و شمال غربی (مانند البرز، قزوین، زنجان، آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان) مشاهده شدند. در نهایت ۵ استان گلستان، سیستان و بلوچستان، همدان، کردستان و آذربایجان غربی در سطح توسعه یافتگی کم مشاهده شدند. نتیجه تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی جهت طبقه بندی سطح توسعه فرهنگی استان ها نشان داد که دو خوشه اصلی تشکیل شده که خوشه اول (خوشه ۱-۱) فقط شامل استان های تهران و مازندران بود و در خوشه دیگر (خوشه ۱-۲) سایر استان ها قرار گرفتند.نتیجه‎گیری: نتایج نشان داد که نابرابری بالایی در شاخص های مربوط به نشر کتاب و ناشران و همچنین تعداد بازدیدکنندگان موزه ها بوده است که تمرکز عمده آنها در تهران است، بنابراین توجه به شاخص های مذکور در سایر استان ها به منظور بهره مندی سایر استان ها از شاخص های مذکور ضروری است. افزون بر این، استان­ های تهران، مازندران، خراسان رضوی، اصفهان، بوشهر بهترین وضعیت و استان­های لرستان، کردستان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، گلستان به ترتیب پایین ترین رتبه را به خود اختصاص داده اند. نتایج سطح بندی استان ها و تحلیل خوشه ای نیز موید وجود شکاف در سطح برخورداری از شاخص های توسعه فرهنگی بین استان ها بوده است. بنابراین، بهبود توسعه فرهنگی استان های با سطح توسعه پایین بایستی مورد توجه بیشتر برنامه‎ریزان فرهنگی واقع گردد.